Horta Moe ba Nasaun Koruptór

*AMP Inimigu Korupsaun

DILI—Prezidenti Repúblika José Manuel Ramos Horta hateten nia moe tebes sai prezidenti ba nasaun koruptór tanba iha alegasaun korupsaun hasoru membru Governu maibé laiha ida maka konsiente atu rezigna-an.

“Ha’u hateten ba ita bo’ot sira, ha’u lakohi prezidenti ba rai ida ké mosu iha transparénsia internasionál maibé iha korupsaun ás tebes,” Horta hato’o lia hirak ne’e iha Seremónia loron mundiál Anti Krupsaun ne’ebé maka organiza husi Komisaun Anti Korupsaun (KAK) iha Sentru Konvensaun Dili (CCD), Sesta (09/12).

Tuir Horta, Timor Leste iha korupsaun maka’as tebes tanba durante ne’e ema ne’ebé iha poderes maka hetan benefísiu liu duké hadi’ak povu nia moris. Nia mós arepende ho lei Pensaun Vitalísia ne’ebé maka promulga ona tanba ema balun uza poderes hodi benefísia an de’it. Ne’eduni, nia promete sei haka’as an atu muda tiha lei refere iha tinan oin mai.

Nia haktuir, nasaun sira ne’ebé maka laiha korupsaun hanesan Swisia, ministra ida rezigna-an tanba lori kartaun kréditu Governu nian sosa sasán ho folin baratu. Hanesan mós iha nasaun Portugal, Ministru Negósiu Estranjeirus ne’ebé koñesidu tebes no respeitadu, tanba telefone de’it ba Ministru Edukasaun atu nia oan feto hodi tama iha eskola medisina ho 19 valores, Ministru Negósiu ne’e dimitadu kedas.
“Ita nia rain grave liu. Kazu korupsaun barak ne’ebé alega hasoru ministru, ministra no sekertáriu estadu no investigasaun la’o dadaun maibé laiha ema ida rezigna-an iha tinan 5 nia laran,” Xefe Estadu tenik.

Prezidenti informa kuandu la hamoos nasaun Timor Leste nia naran iha indeks korupsaun, sei sai hanesan nasaun koruptór Myanmar no Nigeria.

Eziji One Stop Shop

Aleinde ne’e, Xefe Estadu mós admira ho Governu ne’ebé to’o ohin loron seidauk implementa One Stop Shop tanba iha nasaun sira ne’ebé livre husi korupsaun rejistu sai empreza ho de’it oras 24 maibé iha Timor Leste hasoru difikuldade bo’ot kuaze fulan 6 nia laran maka trata empreza ida.

Horta esplika, kuandu halo One Stop Shop sei hamenus birokrásia. Prosesu hotu ho eletrónika tanba menus surat tahan, menus ema no menus posibilidade ba korupsaun.

Inimigu Korupsaun

Hatán ba ida ne’e, Vise Primeiru Ministru José Luis Guterres hateten, Governu Aliansa Maioria Parlamentár (AMP) inimigu korupsaun.

“Ami nia komitmentu maka atu halo oinsá riku soin ne’ebé povu nia ne’e bele benefísia povu hotu no labele ba iha ema na’in ida rua de’it. Ida ne’e maka ami haraka no ami nia esforsu,” nia deklara iha Sentru Konvensaun Dili.

Nia informa Governu iha komitmentu atu kombate korupsaun, maibé iha Transparénsia Internasionál ne’ebé hatudu fali hanesan ita iha Timor Leste ne’e mesak koruptór de’it no ita ne’e mesak nauk ten. Ne’e maka halo nia dala ruma ladún kontenti, maibé ida ne’e hanesna dezafiu ida.

Tuir nia povu Timor Leste tomak no funsionárius, bele dehan iha 99% lakohi iha korupsaun no hakarak servisu tuir lei.

José Luís hatutan atu Kombate Korupsaun ne’e la’os iha loron ida rua nia laran, maibé kombate korupsaun ne’ebé permanente tinan bá tinan, tamba iha nasaun barak ne’ebé mak avansadu liu, maibé korupsaun sei buras.

Vise Primeiru Ministru informa katak Governu prontu hasoru desizaun Tribunal Rekursu atu Parlamantu Nasionál (PN) suspende membru Governu ne’ebé akuzadu, maibé tenki tuir lei.

“Ha’u bele hatete katak, kuandu iha akuzasaun ruma, prosesu ne’e Tribunal haruka notifikasaun mai iha Primeiru Ministru, hafoin haruka bá iha Parlamentu Nasionál, maibé agora ne’e ami seidauk simu buat ida notifikasaun ne’e kona-ba atu suspende sira ne’ebé atu bá hasoru prosesu julgamentu iha Tribunal,” nia tenik.

Iha biban ne’e, José Luís Guterres (JLG) konsidera estatístika Trasparénsia Korupsaun ne’ebé hatudu iha Timor Leste ho rezultadu ne’ebé mínimu ne’e la loos, tamba iha balun de’it maka halo korupsaun no la’os timoroan hotu-hotu.

“Dala ruma ita hakarak buat hotu ne’ebé mak justu no fé, maibé ha’u nia opiniaun ne’e maka transparénsia ne’ebé Organizasaun Trasparénsia Internasionál halo mai ita ne’e ladún loos. Tamba ida ne’e hanesan hatudu Timor Leste ne’e mesak na’ukteen hotu de’it. Ne’e mak halo ha’u triste oituan,” nia esklarese.

Nia esplika kuandu sira (Transparénsia Internasionál) halo indikasaun sira ne’e, sira la hateten katak, Governu, Parlamentu ka instituisaun ida nia naran dehan sira maka koruptu, maibé transparénsia ne’ebé sira hateten afeta Timor Leste tomak no povu tomak iha ne’e.

Iha oportunidade ne’e, Komisáriu Komisaun Anti Korupsaun Aderito de Jesus hateten misaun servisu KAK nian maka halo prevensaun no investigasaun kriminál. Maibé, tuir nia, karik esforsu hirak ne’e maka laiha kolaborasaun husi entidades Estadu, KAK sei la susesu atu kombate korupsaun iha TL.

Iha fatin hanesan, Reprezentante Espesiál Sekretáriu Jerál Nasoes Unidas, Ameerah Haq hateten realidade hatudu Governu TL hahú dezenvolve no estabelese Komisaun Anti Korupsaun (KAK) ho Komisaun Funsaun Públiku atu deskobre katak hahalok korupsaun bele hetan asaun penál.

“Instutisaun rua ne’e nia ezisténsia hatudu sira servisu makas. TL sei hatudu ba Nasoens Unidas kona-ba servisu atu kombate korupsaun,” nia dehan.

Nune’e mós, Prezidente Tribunal Rekursu, Claúdio Ximenes tenik juís sira nia servisu maka independente hodi tesi lia tuir lei haruka. Maibé, dala ruma kastigu ne’ebé juís sira fó bele hamosu estabilidade iha rai laran.

“Juís nia poder fó desijaun iha prosesu krime hodi haree ema ne’ebé mai hasoru julgamentu iha razaun ka lae. Desidi mós kestaun sobre administrasaun kuandu funsionáriu ruma halo konflitu ho Estadu, kontrolu ba konta Estadu nian hodi haree oinsá Estadu uza osan Timor nian,” nia esplika.

KAK Intrega Kazu 9

Iha Manatuto, Komisáriu Komisaun Anti Korupsaun (KAK) Aderito de Jesus informa durante ne’e KAK hala’o ona investigasaun ba kazu 20 resin. Husi kazu 20 resin ne’e, kazu 9 KAK haruka ona ba Ministériu Públiku.

“Kazu 9 KAK intrega ba Ministériu Públiku no karik kazu balun evidénsia la forte, ami tenke hadi’a liu tan. Kazu ne’ebé maka forti bele avansa ba oin,” Aderito dehan ba Timor Post iha salaun Parókia Santu António Manatuto, Sesta (06/12).

Nia informa prosesu hotu atu la’o di’ak presiza kolaborasaun husi entidade hotu liu-liu Ministériu Públiku, Polísia, Inspetur Jerál, Sosiedade Sivíl inklui funsionáriu públiku rasik.

“Hein katak ho kolaborasaun entidade hotu inklui média ita sei hadi’a di’ak liu tan ita servisu ne’e ba oin,” nia tenik.

Aleinde ne’e, Inspetur Jerál João de Carvalho hateten prosesu servisu hotu tenke hala’o ho pasensia, satán atende kazu korupsaun ne’e presiza tempu tanba koruptór sira mesak level atas.

“Tanba ne’e ami husu ba entidade hotu atu kontinua fó imi nia apoiu no kolaborasaun. Fiar katak ba oin ho ita hotu nia esforsu sei sulan duni koruptór balun ba kadeia,” João hateten.