Internaliza Loron Bo’ot

Fernado La Sama: “Tenki Partisipa Loron Bo’ot”
Prezidenti Parlamentu Nasional Fernado ‘La Sama’ de Araujo hateten katak, wainhira bele internaliza lolos loron Bo’ot, tenki partisipa loron bo’ot hanesan loron restaurasaun Indepensia ne’ebé komemora iha semana kotuk no loron bo’ot sira seluk.

Fernando ‘La Sama’ de Araujo hato’o kestaun ne’e ba Jornalista Jornal Nacional Diário Tersa-Feira (25/5) iha parlamentu nasionál, wainhira hatan konaba loron restaurasaun da independensia ne’ebé iha sesaun lorok rai nian ne’ebe hatun bandeira partisipasaun husi deputadu nain lima hamutuk ho Prezidenti PN Rasik iha semana kotuk.

Nia dehan katak, tuir lolos loron bo’ot tenki partisipa, tenki senti katak festa duni, atu nune’e bele internaliza lolos loron bo’ot.

“Ha’u hanoin ita hatete ba malu para loron bo’ot sira mai ne’e ita partisipa hotu,”katak La Sama.
Maibe nia hateten katak, Iha buat balu ne’ebé husu konseinsia ema ida nian lapresiza lori lei hodi aperta buat ema hotu.

Iha sorin seluk Deputadu Husi Partidu Sosial Demorkratiku (PSD) Ermes Barros hateten katak, nia parte hare iha loron restaurasaun funsionariu tomak ituan liu, maski iha dadersan deputadus barak mak partisipa iha serimonia hasae bandeira maibe iha lorok raik deputadu nai lima deit mak partisipa ho Prezidenti parlamentu Nasionál.

Nia hatutan katak, deputadu barak mak kolaia dehan nasionalismu, mas iha lorn hanesan restaurasaun iha parte lolokraik deputadu nain Lima hamutuk ho Prezidenti PN hatun bandeira.

“Maski deputadu barak mak koalia nasionalismu tenki maks, mas nufin loron ida importante para ita hotu atu fó valor ba loron ida ne’e, maibe ita hare partisipasaun minimu teb-tebes,”dehan Ermes.

PN Husu KIP Priense Kriteriu Formais

Arsenio Bano: “Rekezitu Manda Ona Ba Meza”
Prezidenti Parlamentu Nasionál (PN) Fernado ‘La Sama’ de Araujo husu ba Komuisaun Inkeritu Parlamentar (KIP)atu priense Kriteriu ho formai, tamba meza parlamentu hein, maibe Prezidenti komisaun Inkeritu Parlamentar Afirma, Komisaun Inkeritu Parlamentar hato’o ona rekezitu manda ona ba meza parlamentu.

“Ha’u sei konsidera katak, asuntu ne’ebé imi trata ne’e importante mas meza hein relatoriu ne’ebé mak priense kriteriu formais,” hateten Fernando ‘La Sama’ de Araujo ba Jornalista sira Tersa-Feira (25/5) iha Parlamentu Nasionál.

Xefi ligislativu ne’e dehan katak, nia parte hein Prezidenti Komisaun Inkeritu Parlamentar (KIP) atu priense prosedimentus formais.

Nia parte mos husu ona ba Komisaun Inkeritu Parlamentar atu priense kriterius formais ne’ebé mak iha, tamba Prezidenti Parlamentu tenki simu buat ne’ebé formal, depois mak sei hare.

Iha sorin seluk Prezidenti Komisaun Inkeritu Parlamentar (KIP) Arsenio Paixão Bano hateten katak, rekezitus sira manda ona ba meza no mos iha membru nain hitu mak asina, rekezitu ne’ebé hatama.

“Agora ami hein atu delibera ba parlamentu, maibe iha mos solusaun ida ami tenki diskuti ho nia hak laken buat ne’e oinsa, mas relatoriu hotu ona,”katak Bano.

Nia deklara katak, KIP ne’e kuando lori mai parlamentu deskuti, kazu problema fos nian hanesan bele hahu hadia rohan, tamba fos ne’e mafia barak mak involve kaok osan povu, husi Governu to’o fali funsionariu no mos emprezariu sira.

“Inkeritu ne’e nia susptansia bele hadia buat barak bele fó hanorin ema barak ne’ebé hakarak halimar ho osan povu nian,”dehan Bano.

Aleinde ne’e membru Komisaun Inkeritu Parlamentar (KIP) Carmelita Caetano Moniz afirma katak, tempo ne’ebé legal tuir lei ultra pasa ona, se hatama tiha ona inkeritu parlamentar iha Prezidenti Parlamentu Nasionál depois hare fali prosedimentu legal Prezidenti hare katak ladun los tuir prosedimentu legal.

Nia salienta katak, maski tempo ultrapasa ona mas prezidenti iha boa vontade bo’ot atu fó nafatin tempo ba KIP para hadia fila fali relatoriu.

“Ami atu buka solusaun para hadia fali ami nia relatoriu depois aprova tuir prosedimentu ne’ebé lei haruka,” katak Carmelita.

Opozisaun Eziji Ajenda Altera Lei Pensaun Vitalisia

La Sama: “Konsientimente Tenki Muda”
Presidente Parlamento Nasional, Fernando La Sama de Araujo konsiente katak tenki muda duni lei pensaun vitalisia no eis titulares tamba deputadu baraka maka kestiona lei nee.

Fernando ‘La Sama’ de Araujo hato’olia hirak ne’e ba Jornalista sira Tersa-Feira (25/5) iha Parlamentu Nasionál.

Xefi Legilativu ne’e hateten katak, antes de legislatura ne’e hotu Palamentu sei aprova, atu nune’e membru Governu agora dadauk ne’e mos ladun hanesan dadauk ida hetan ne’e.
“Ne’e konseinsia, konsientimenti ita tenki muda, deputadus sira ho ha’u rasik mos sei la’o nafatin lei ida ne’ebé vigora agora dadaun ne’e,”katak La Sama.

Tuir Prezidenti PN La sama katak, Ema ne’ebé hetan pensaun vitalisia la to’o Atus, no ema sira ne’ebé mak hetan pensaun vitalisia ne’e mos la’os ema seluk, maibe ema sira ne’ebé barak terus iha funu laran.

“Ha’u hare iha urzensia lei sira seluk mas urzenti duke buat ida pensaun vitalisia ne’e, se sira simu pensaun ne’e mak sai riku karik ne’e mos Timor oan osan ne’e la lori ba ema seluk, ha’u ho konsiderasaun moral ida ne’e mak ha’u ladun iha ansi atu aselera dehan ida ne’e tenki kua tiha lalais”katak La Sama.

Tamba ne’e Nia dehan katak, nudar prezidenti tenta atu evita, atu halo politika ida hanesan halo persegisaun politika ba malu, se deputadu sira la konkorda mas sentimentu hanesan Prezidenti parlamentu.

Bazeia ba prinsipiu sira ne’e mak nia parte hare katak ladun urzenti, urzenti iha lei barak ne’ebé tenki aprova iha parlamentu Nasional.

“Deputadu sira eziji, xefi bankada sira ita bele ajenda ba iha mei adu de orsamentu ratifikativu mos ita bele aprova ida ne’e, la iha problemas,” dehan La Sama.

Xefi legislativu ne’ mos informa katak, sei halo lei ida para ba oin tamba lei nunka la’o fali ba kotuk, labele invalida saida mak akontese iha kotuk.

Nune’e nia hare lei sira ne’ebé importante estadu ne’e presiza lori halo dezenvolvimentu, estabilidade ba nasaun.

Antes ne’e Xefi bankada parlamentar FRETILIN hatutan, konferensia lideres bankada semana liu ba nia koloka kestaun barak los ne’ebé sai prioridade antes Parlamentu Nasionál reseitu iha loron 15 de Jullu.

“Ami koloka kestaun ba lei pensaun vitalisia ninian alterasaun ne’ebé ulun sira halo kanpaiña dehan FRETILIN mak hakarak halo diak ba ninia eis deputadus sira, eis membru Governu sira,”dehan Anicento.

Nia hatete, bankada Partidu Sosial Demokratiku (PSD) ne’ebé mos uluk hato’o ona rekerimentu atu halo revizaun lei konaba eistitulares sira nian.

“Agora to’o tempo atu koloka ajenda ne’e iha parlamentu, sira rasik mos hatama prozetu lei ida, to’o agora para hela iha meza, no la baisa ba komisaun atu komesa hahu deskuti,” katak Xefi bankada FRETILIN.

Nune’e mos xefi bankada parlamentar PUN nudar mos prezidenti komisaun A Fernanda Mesquita Borges hatete, nia parte eziji lei pensaun vitalisia atu debate iha plenaria, tamba iha tinan rua ona lei ne’e entrega ba meza.

Maibe Fernanda Borges dehan, lei pensaun vitalisia nia parte rasik lidera prosesu iha komisaun A nia laran hodi bele hadia lei refere.

“Ha’u entrega lei ne’e liu tiha tinan rua ne’e mak ha’u rasik eziji,” katak Borges.
Nia hatutan, foin dadaun konferensia lider bankada sira mos foti kestaun ne’e, tamba hare tempo liu ona.

“Agora ita kestiona, tamba saida meza la kohi tau ba debate lei pensaun vitalisia nian, tamba hakarak hein fulan rua ne’e karik, para deputadu sira AMP nian ne’e hodi hetan pensaun vitalisia,” dehan Borges.

Estudante ETP Tama HNGV

Inacio Moreira: “ME La Iha Sentidu Estadu”
Estudante husi Eskola Teknika Profesional (ETP) Lurdes de Carvalho Segunda (24/5) tama iha Hospital Nasional Guido Valadares, tamba plafon salaun eskola nian mak monu ba nia leten. Ba akontesimentu nee deputadu husi bankada parlamentar FRETILIN Inacio Moreira konsidera Ministru Edukasaun (ME)la iha sentidu Estadu no sentidu patriotismu, tamba ne’e desenvolvimentu ne’ebé halo la tuir planu ne’ebé intergaradu.

Jose do Santos ba Jornalista Jornal Nacional Diário Tersa-Feira (25/5) Eskola Teknika Profesional (ETP) Becora, Dili.

Tuir Diretor Eskola ne’e katak, plafon monu tun hanehan labarik barak, maibe feto nain ida mak hetan baku husi plafon to’o trauma, maibe konsege lori ba Hospital Nasional Guido Valadares atu hetan tratamentu, ne’ebe akompaiña husi professor ne’e hotu.

“Ba iha ne’eba mas pasiente barak dotor labele halo teste ba Lurdes de Carvalho, maibe sira fo deit aimoruk, nune’e hodi haruka fila ba ninia uma iha Hera, maibe ate agora Direktur Eskola ETP ne’e seidauk simu imformasaun kona ba kondisaun alunus nian diak ou lae,”dehan Jose do Santos.

Nia esplika katak, plafon ne’e monu tamba ranka plafon ne’e tuan, maibe ema halo uja Gibson ne’ebe mak todan demais.

“Ha’u hatene plafon ne’e sira halo ho Gibson, i Gibson ida ne’e halo hanesan ahu, pres, depois mak falun ho surat tahan husi liur laran, tamba ne’e todan monu,” esplika Diretor ETP.

Iha sorin seluk Profesor Carolino Marques Cabral ne’ebe hanesan professor hanorin iha eskola refere informa kona ba kronolojia husi akontesementu ne’e katak, molok atu akontese ne’e iha mos hanesan sinal, tarutu iha plafon leten ne’e, maibe alunus sira barak mak hakfodak maibe alunus nain ida mak tur iha fatin deit la hatene rona tarutu ne’e ka lae.

“Maibe derepenti deit tarutu monu tun alunus barak konsege halai ses husi plafon ne’ebe mak monu maibe alunus ida labele halai ses, nune’e plafon ne’e monu tun baku iha ninia ulun fatuk to trauma,”afirma Carolino.

Aleinde ne’e deputadu Inacio Moreira mos foti kestaun ne’e tuir deklarasaun politika bankad parlamentar FRETILIN iha plenaria Tersa-Feira (25/5) horseik katak, Ministru Edukasaun la iha sentidu Estadu no sentidu patriotimu, tamba ne’e desenvolvimentu ne’ebé halo la tuir planu ne’ebé intergaradu.

“Eskola iha balu to’o ohin loron ekola oan sira sei tur iha rai, tamba karteiras la iha, i ekola emergensia ne’ebé halo mos halo arbiru deit, la halo planu ho diak,” hateten deputadu Inacio.
Deputadu ne’e mos salienta, konstrusaun projetus fizicos ne’ebé halo husi Ministeriu Edukasaun la iha kualidade.

Nia hatutan, ME la iha kapasidade halo Gestaun ba Ministeriu ne’ebé refere.tamba eskola iha fatin barak to’o agora la iha kondisdisaun, hanesan kadeiras eskola balu la iha, i kursu int6ensivu ba profesores sira ms nakonu ho manipulasaunba osan ne’ebé aloka, ne’ebé hakaere iha petisaun sindikati profesores husi Baucau.

Ni hatutan katak, tinan tolu ona FRETILIN hakilar Atu bele rehabilita no kria kondisaun ba Eskola Teknika Profesional Becora, maibe la fó atensaun maximo, no iha foin lalais ne’e mak hadia.

Nia mos dehan katak, tamba inresponsabilidade, incapasidade Ministeriu Edukasaun ne’e mak akontesimentu horseik iha sal Eskola Teknika Vokasiona menu hakanek estudante ho profesor ida iha salaun laran.

“FRETILIN konsidera hanesan ‘kelalaian’ la fó atensaun, interese husi ME no kompaiña ne’ebé halo rehabilitasaun ne’e, ho ida ne’e FRETILIN mos husu atu halo investigasaun urgente ba asuntu ne’e,” katak Inacio.

Tamba ne’e FRETILIN deklara katak, diak liu mandatu ukun ne’e fó kedan ba povu maubere deside atu nune’e estadu ne’e la’o nafatin ba oin ho paz, estabilidade i desenvolvimentu.

Relatoriu Ezekusaun PPR La Aprezenta ba Parlamentu

Fretilin Konsidera Dezastre Orsamentu Estadu
Relatoriu ezekusaun Projetu Pakote Referendum (PPR) ho valor osan kuaze 60 Milloens Dollar Amerikano nebe governu fo ba Empresario Nasional sira hodi halo desemvolvimentu nee la apresenta ba iha Parlamento Nasional, Bankanda Parlamentar Partidu Fretilin konsidera hanesan dezastre ba orsamentu estadu.

Fretilin kestiona tanba to’o oras ne’e relatoriu ejekusaun PPR, parlamentu seidauk hatene. Nune’e FRETILIN konsidera katak,PPR ne’e lori dezastre ba sistema finanseiru Governu TL nian tanba desizaun ne’ebé mak ilegal.

“Desijaun foti osan ne’e laiha autorijasaun parlamentu nian,parlamentu la autorija liu husi orsamentu do estadu,atu Governu muda suptansia orsamentu ne’ebé parlamentu aprova tuir iten ne’ebé define ida nemak ilegal,” hateten Joaquim Dos Santos iha plenaria Tersa-Feira (25/5).

Deputadu Joaquim Dos Santos husi bankada Fretilin refosa katak, dezastre finanseiru ne’e mosu tanba desijaun hodi realija PPR ne’e laiha autorijasaun husi parlamentu no desijaun ne’e ilegal.

Tanba osan 60 miloens tuir nia PN hatene katak atu halao programa kontruksaun olio pezado maibe nusa mak foti tau fali PPR parlamentu nunka hatene.

“Foti osan ne’ebé aloka ba olio pezadu laiha ona kapasidade jere osan ne’e,foti fali osan ne’e ba hatama fali ha infrstruktura ida ne’e mak parlamentu autorija ne’e ilegal,”katak Joaquim

Tuir deputadu ne’e katak, maske Governu kria dekretu lei ida hodi legalija PPR ne’e maibe PPR ne’e rasik lao tiha ona I depos osan sai tiha mak foinlegalija fali ida sala nafatin.

“Osan fahe tiha ona ba ema , ema uza tiha ona gasta tiha ona balun hanoin katak sira atu sala hasai lalais dekretu lei ida mai parlamentu atu aprova ne’e ilegal,”dehan Joaquim.

Nia salienta katak, Tanba osan ne’e hasai antes tiha ona mak Governu kria dekretu lei hodi legalija PPR ne’e mak laiha garantia benevisia ida ba povo.

“Ita hotu-hotu AMP ho opozisaun hakilar laiha benevisiu,nein 50% la fo benefisiu ba povo,”dejan Joaquim.

Deputadu FRETILIN ne’e afirma, Governu mos laiha kompetensia atu kontrola osan ne’ebé nia fo ba kompania sira gasta.

“Kompania sira gasta lalos mos Governu nonok deit.Governu nonok tiha ona parlamentu nonok tan,”nia dehan.

Nia informa katak, la kusta buat ida kuandu Fretilin lori kazu refere ba Tribunal maibe osan 60 miloins de dollar ne’e gasta tiha ona semak atu selu fali.

Tanba ne’e nia husu rezultadu osan 60 miloens de dollar ne’ebé foti husi olio pezadu hodi realija PPR maibe PPR deit la fó benefisiu ba povo tanba laiha kualidade, depois orsamentu jeral do Estadu iha 2009 hamutuk 100 miloens redin aloka ba ministeriu infrastruktura nia rejulatdu iha ne’ebé..?.

Iha sorin seluk deputada Carmelita Caetano Moniz hateten katak, orsamentu ba PPR ne’e tama iha orsamentu jeral do estadu 2009 ne’ebé aprovadu husi parlamentu nasional, iha kapital dezenvolvimentu iha ministeriu dezenvolvimentu.

“Governu atu halo sira nia programa sira ejekuta kapital dejenvovimentu husi ministeriu infrastruktura ne’e liu husi programa pakote referendum,ne’e sira muda kategoria hanesan husi kapital dezenvolvimentu ba halo kontruksaun iha kapital dezenvolviementu ne’ebé iha mudansa ba aumenta kategoria ne’e laos ilegal, lei fo dalan,” katak Carmelita

Nia dehan, implementa PPR ne’e Governu mos aprova dekretu lei ida konaba atu oinsa aplika pakote referendum maske iha libru OJE 2009 lia fuan ida apkote refredun laiha.

deputada Carmelita mos husu Paqrtidu FRETILIN atu lori ba Pakote Refredem, ba Tribunal Rekrusu (TR) se tuir bankada Opozisaun FRETILIN PPR Ilegal.

“Maluk Fretilin sira sente,katak pakote referendum ne’e iha kestaun ilegalidade kostituisaun fo dalan tomak tuir artigu 150 ,sira bele husu fiskalijasaun apstrata konstitusionalidade ba iha Tribunal Rekrusu,depois mak Tribunal ne’e deside legal ka ilegal,” Carmelita husu.

Maibe Deputada ne’e mos konkorda deputadu balu ne’ebe dehan katak, projetu Pakote Refredum balu la iha kualidade no benefisiu ba povo la to’o 100% , nia mos rekonese akontesimentu hira k ne’e.

PD Kontinua Eziji Meza Husu KAK Investiga MED

Partidu Demokratiku (PD) Kontinua eziji ba Meza Parlamentu Nasionál atu husu Komisaun Anti Korupsaun (KAK) Investiga Ministeru Ekonomia Desenvolvimentu (MED), konaba akordu ne’ebé halo ho Kompaiña ENSUL atu uza Instalasoen Antiga Sosiedade Patria Trabalho durante tinan 99, tamba iha semana rua maibe seidauk rona resposta husi Governu ho KAK.

“Ha’u husu mós ita bo’ot atu hakerek surat ida ba Primeiru Ministru fó autorizasaun ba ministru Ekonomia i Desenvolvimentu hodi mai fó esklaresimentu ida parlamentu konaba ninia desizaun atu foti instalasoen antigas sosiedade patria trabailho fó ba kompainha ENSUL. Ha’u husu mós ita bo’ot atu haruka surat ida ba Komisaun Anti Korupsaun hodi hahu halo investigasaun,” hatete deputadu PD Lucas da Costa hato’o kestaun ne’e iha Plenaria Tersa-Feira (1/6).

Tamba akordu ne’ebé MED halo ho Kompaiña ENSUL ne’ebé atu fó instalasoen Antiga Sosiedade Agrikula Patria Trabalhu ninia supervisiu ne’e 2235 mil M3, liu hektare rua ba ENSUL uza iha tinan sia nulu resin sai (99) nia laran, i tempo ne’e fahe ba periodu rua primeiru tinan 50, depois automatikamente prorogavel ba tinan haat nolu resin sai (49).

Tuir deputadu Lucas katak, Governu asina hamutuk ho kompaiña ENSUL atu fó atu autorizasaun ba kompaiña ENSUL uza Instalasoen Antigas Sosiedade Patria Trabalho durante tinan 99 nia laran.

Nia hatutan katak, iha semana rua liu ba ho respeitu tomak nia husu meza atu haruka surat ba Primeiru Ministru hodi hatun ba parlamentu testo kompletu akordu ne’ebé MDE halo Asina ho kompaiña ENSUL para parlamentu bele estuda ninia vantagen ekonomika ba rai Timor Leste i ninia ekuandramentu legal, aspetu sira seluk ne’ebé iha akordu nia laran.

“Ohin semana rua ona, ha’u seidauk rona resposta ida, konaba resposta ruma ne’ebé governu hato’o ona mai ka komisaun KAK hato’o mai, karik ita bo’ot seidauk haruka surat ba hanesan ha’u husu ne’e, tamba ita bo’ot hare katak asuntun ne’ebé ha’u foti ne’e asuntu ki’ik oan ba ita bo’ot i rai ida ne’e bele bo’ot tamba asuntu kioan sira ne’e mak halo bo’ot,” katak Lucas.

Deputadu Lucas afirma katak, ne’e nia aprte sei husu respeitu tomak ba meza, maibe loron ruma nia sei la husu ho respeitu, tamba povu informadu konaba konspirasaun ne’ebé Governu halo ho kompaiña ENSUL.

“Loron ruma ita bo’ot dada buat ne’e narun nafatin n e’e asaun de masa ida hasoru ita bo’ot tamba, povu hakarak hatene atu rai ne’e ita kaer halo nusa, ita kaer fó konspirasaun ka ita kaer ho ita nia vontade politika diak,” nia dehan.

Iha sorin seluk Vice Parlamentu Nasionál (PN) Vicente Guterres Afirma, se deputadu iha mekanismu iha Prlamentu Nasionál ne’ebé hare uluk, para depois avansa intermus de meza, ne’e diak liu.

Tamba iha komisaun espeliazas permanente ne’ebé mak tenki verifika uluk, ne’ebé Vice PN Ne’e dehan iha serteza de faktus diak liu nudar deputadu tenki iha kompetensia ba ne’e.

“Ha’u hanoin iha tempo ita bo’ot mos halo parte iha komisaun C, anivel komisaun C bele halo buat ne’ebé mak importante pasu ne’ebé mak importante para atu hare faktus, depois haruka ba KAK, tenki verifika uluk,”dehan Vicente.

Opozisaun Konsidera

Governu AMP La Fiar Sistema Rasik
Bankada partidu FRETILIN nudar opozisaun iha Parlamentu Nasionál (PN) konsidera katak, Governu Aliansa Maioria Parlamentar (AMP) la fiar nia sistema rasik, tamba Governu AMP rasik mak hari’i sistema Aprovizionamentu, maibe Vice Primeru Ministru (PM) ba asuntu Gestaun no Administrasaun Estadu ne’ebé Mario Viegas Carrascalão ne’ebé hatete, aprovizionamento fatin ema hetan oportunidade halo korupsaun.
“
Sistema ne’ebé ita hari’i, ita rasik la konfian ne’e inkapasidade Governu nian rasik, se ita rasik hola parte iha Governu ne’e ita rasik la konfia intende sistema i sistema aprovizionamenti iha ne’eba hamósu korupsaun barak ne’e hatudu katak ita rasik inkapasidade, tamba sistema ita hari’i atu labele fó oportunidade buat sira hanesan ne’e,” hatete Francisco Miranda Branco ba Joarnalista Jornal Nacional Diário foin lalais ne’e iha Parlamentu Nasionál.

Nia dehan katak, wainhira Governu rasik hari’i sistema no la fiar ba sistema ne’ebé sira rasik hari’i, hatudu katak, Governu AMP la iha kapasidade atu ukun tamba ne’e deklarasaun mai husi Vice PM.

Deputadu Partidu Frenti Revúlusionario Timor Leste Independenti (FRETILIN) Nia hatutan, Nia (VPM) hanesan ema ne’ebé responsavel numeru 20 iha Governu AMP nian laran.

“Sistema ne’e sira rasik mak hari’i, maibe nia rasik hanesan memnru Governu i tuir hirarkia estrutura Governu nia mak responsavel numeru segundu (20)iha ezekutivu agora dadauk ne’e,”katak Francisco.

Nia mós salienta katak, hahalok hanesan ne’e hatudu katak Governu AMP la iha kapasidade dunu, tamba hari’i sistema maibe la fiar fali sisstema.

“Ami kleur tebes ona hare katak, akontese barak duni iha ita nia sistema aprovezionamentu,”dehan Francosco.

Deputadu ne’e dehan, tuir kapasidade opozisaun defaktu iha parlamentu sempre hakilar hodi fó kontribuisaun para hotu bele hadia sistema ne’e diak para osan povu nian bele implementa didiak tuir prosedimentu ne’ebé iha atu osan ne’e ba objetivu lolos desenvolvimentu povu ninia.

Iha sorin seluk deputadu husi bakada parlamentar partidu Congresu Nacional Reconstrução Timor Leste (CNRT) nudar mós membru komisaun C ne’ebé trata asutu anti korupsaun Maria Teresinha Viegas hatete katak,Vice PM hasai esteitmentu dehan katak aprovizionamentu fatin ema atu halo korupsaun, tamba Vice PM Carrascalão iha indikasaun ruma i antes Komisaun Anti Korupsaun (KAK) hamrik VPM mak superviziona direita servisus iha aprovezionamentu iha Ministeriu Finansan nia okos.

“Ha’u hanoin nia bele iha indikasaun ruma mak nia f’o sai esteimentu hanesan ne’e, se la iha indikasaun, ha’u hanoin nia la fó sai esteimentu hanesan ne’e,”dehan Teresinha.

Tamba ne’e nia hatete katak komisaun C iha poder tomak atu halo Fiskalizasaun se karik iha keisas ka iha regularidade mósu iha prosesu tender ne’ebé aprovezionamentu halo ne’ebé la los.
“Ha’u hanoin VPM fó sai naran diak liu ida ne’e bele enkonjuntu komisaun C Parlamentu Nasionál, KAK bele servisu hamutuk hare prosesu ne’e,”katak nia.

Nia salienta katak se iha indikasaun no evidensia ne’ebé forte VPM bele rekomenda ba Ispektur Geral, bele mós enkaminha ba Provedoria Direuts Humanus i Justisa (PDHJ) ou KAK depois halo investigasaun.

“Ha’u fiar katak VPM há sai esteimentu hanesan ne’e, tamba nia iha evidensia, nia hatene prosesu balu ne’ebé la’ao ladun transparensia ne’e mak nia fó sai, ha’u la fiar katak inposivel VPM atu fó esteimentu arbiru ne’e lae,”nia dehan.

Konstrusaun EOP Gasta Ona 22 Milloens

Vice Prezidenti Komisaun C ne’ebé trata asuntu Ekonomia, Finansa i Anti Korupsaun Cicilio Caminha hateten katak, konstrusaun Centru Eletrisidade Óleu Pezadu (EOP) gasta ona US$ 22 milloen ba pagamentu inisial ba Kompañia.
Cicilio Caminha e
splika katak, gastus orsamentu ne’e Parlamentu hetan tuir informasaun ne’ebé mak hato’o husi ministériu ho Kompañia electroconsult ho bonifica S.p.A Joint Venture.

Iha vizita komisaun C ne’e antes to’o iha Centru konstrusaun Oliu Pezado iha Hera liu uluk iha Sub-stasaun Cameia, Dili no tora ne’ebé komesa ona hari iha fatin hira ne’ebé identifika ona ba tora, nune’e mós tora ne’ebé atu hari’i ne’e tuir konsultan Bofica katak, iha Centru hera to’o iha Sub-stasaun Dili hamutuk tora 30.

Nune’e mós tora hari’i ne’e antes Desembru tinan 2010 hotu, no tore ne’e loron rua i tolu bele hari’i ida maibe tuir situasaun iha terenu.

Cicilio Caminha ba Jornalista Jornal Nacional Diário iha vijita kmisaun C nian ba konstrusaun Sub-stasaun eletrisidade oliu Pezadu iha Cameia, Dili no Centru Konstrusaun Eletrisidade Oliu Pezadu iha areia Hera iha Kinta-Feira (3/6).

Tamba ne’e vice prezidenti komisaun C dehan, primeiru objetivu vizita komisaun C, atu hare obra ne’ebé mak halo, tamba iha advans peimen US$ 36.7 virgula miloens mak halo advans peiman.

“Real peiment (pagamentu inisiu) ne’ebé mak ita halo ona ho kompaiña 22 miloens, tuir informasaun kompaiña konsultan Bonifica ninian ho ministeriu ninia iha 22 miloens tuir sira nia relatoriu mai parlamentu. Ida ne’e atu mobilizasaun ba ekipamentus atu halo hari’i obra ate rurais sira, fratin ne’ebé halo sub central eletriku ninian,” katak Cicilio.

Tuir nia katak, se kalkula fizikamente US$ 22 moloens ne’e la ekivalen ho obra ne’ebé mak komisaun C hare dadauk, maibe hare fali iha sorin balu, hare ba parte mobilizasaun tenki ba order sasan hanesan fiu Itime no ba linha transmisaun ne’e tenki order ho pursentu des (10%) osan ba tau iha ne’eba para sasan ne’e ema bele fiar atu hali servisu, no mós makina ne’ebé tuir informasaun ne’ebé dehan katak, foti husi wacth sila.

“Ne’ebé sira presiza tau osan ituan iha ne’eba para ema ne’e bele produs makina, tamba makina la produs iha funlan ida fulan rua nia laran.Tuir informasaun makina ne’ebé sira atu tau iha Centru Hera ne’e se presiza Hitu (7), ne’ebé kada makina ida nia kapasidade 17 megavolt ne’e makina tenki produs iha fulan walu nia laran,”katak Cicilio.

Nia mos deha katak, buat sira ne’e hotu ne’ebé kompaiña dehan iha US$ 22 miloens ne’ebé mak Governu halo ona pagamentus ba sira.

“Hau hanoin saida mak ita atu komprede iha servisu konstrusaun ba sentru eletriku ninian mak ida tamba ne’e projetu bo’ot kontratu internasional, entaun nia tenki priense rekezitus sira katak, iha universalmente semak sai nain ba projeto nia tenki halo advans paiment 10% husi total orsamentu ne’e,” nia informa.

Maibe nia dehan, aktualmente Governu seidauk selu (10%) ne’e, tamba ne’e fó garantia konfiansa ba kompaiña bele mobiliza sira nia sasan.

“Ida ne’e atualmente governu seidauk selu to’o 10%, se selu hotu karik 26.7 miloens ital, maibe agora foin mak selu 22 miloens,” tenik nia.

Entertantu Sekretariu Estadu Eletrisidade agua i Urbanizasau (SEEAU) Januário Pereira hateten katak,.

buat hirak mak preve kedas ona, tamba ne’e mak iha estupula iha komtratu nia laran iha orariu ne’ebé apropriadu ne’e hanesan problema tekniku.

“Tamba ne’e horariu jeral ami dehan katak ate findu ano de 2011 bele remata ho linhas 7015 km sentral rua ho kapasidade 250 megavolt, no substasaun ne’ebé mak bo’ot liu iha teritoriu tomak mak Sub-stasaun Dili, ne’ebé bele kontrola linha tomak iha teritoriu laran nune’e mós bele kontrola sentrais seluk ne’ebé sorin balu ne’eba,”katak Januário.

Iha sorin seluk membru komisaun C Aktual deputada husi bankada Parlamentar FRETILIN Cipriana Pereira dehan katak, ne’e tekniku liu, tamba ne’e nia kestiha ona se bele kompaiña halo ninia relatoriu kompletu liu tan, tamba pagamentus ba US$ 22 miloens ne’e, komisaun hare tiha ona projetu fiziku ne’ebé la’o liu-liu konaba 30 antenas ne’ebé kompaiña sira sei remata iha fulan Novembru oin tinan 2010 i hotan obras sira seluk ne’ebé komisaun hare rasik ho matan.

“Hau labele halo konkluzaun ida katak nini fai lansu ne’e iha ne’ebé no nia los iha ne’ebé, maibe hau nia preokupasaun depois ami hetan relatoriu husi kompainha ladun detaiha, tamba US$ 22 miloens ne’ebé sira hetan tiha ona pagamentu ne’e maijumenus sira uza ba saida, halo mobilizasaun ba ekipamentu ne’ebé sira sosa atu hari’i, maijumenus sira sei halo estudu tan iha liur konaba monta antena ne’e nia kualidade halo nusa,”nia informa.

Tuir Deputada Frenti Revolusionariu Timor Leste Independenti (FRETILIN) katak, relatori kompletu liu se bele kompaiña sira hato’o relatoriu antes orsamentu ratifika tivu atu nune’e deputadus bele halo ona ekilivre.

“Atu projetu ne’e remata 100% ne’e halo nusa ne’e para ita bele hatete ninia progresu ne’e ami mos hakarak akompainha ninia ejekusaun mesmu sira halo pagamentus tuir progresu, maibe ami tenki akompainha hetan hotu informasaun, tamba ne’e kestaun ezekusaun,”dehan Cipriana.

Nia mós rekomenda bagovernu atu nune’e ema ne’ebé akompaina kompaiña ne’e ho diak atu nune’e bele heta benifisiu husi Projetu ne’e.

“Hau mós rekomenda ba Governu atu ema ne’ebé akompain ne’e mos tenki akompainha ho didiak, tamba osan ita nia no projetu ne’e hela ho ita atu nune’e ita labele lakon iha oportunidade ida ne’e,” Cipriana husu.

Kazu Atake Residensia Taur

Semana Ne’e Paulo Hatama Resposta Ba Tribunal
Deputadu Paulo de Fatima Martins hateten nia parte sei hatama resposta iha Tribunal Distrital Dili (TDD), tamba nia parte Segunda-Feira (31/5) horseik mak simu perguntas husi tribunal.

Deputadu Paulo de Fatima Martins ne’ebé hetan ona pergunta ne’e atu fó sasin konaba kazu atakes rezidensia komandante F-FDTL Brigadeiru Jenerál aktual Maijor Jenerál Taur Matan Ruak iha 25 Maiu 2006.

“Surat ha’u simu ona agora, ha’u prepara para atu ba segera munkin atu hatama ona iha Tribunal Distrital Dili,” hateten Paulo de Fatima Martins hanesan Eis Komandante Jerál Polisia Nasional Timor Leste (PNTL) aktual Deputadu CNRT Ba Jornalista Jornal Nacionál Diario iha Parlamentu Nasionál (PN) Segunda-Feira (31/5).

Tuir Paulo Martins katak, nia sei hatama resposta ba tribunal maijumenus iha semana ne’e nia laran, nia parte mak ba buka rasik iha Tribunal Distrital Dili.

“Maijumenus dentru semana ne’e nia laran, Sesta-Feira ha’u mak buka raisk iha ne’eba i sira dehan segunda-Feira sira hori mai ne’e mak sira ohin hori mai, hai simu,” katak Paulo.

Deputadu Partidu Congreco Nacional Reconstrução Timor Leste (CNRT) esplika, Sesta-feira (28/5) foin lalais nia parte ba husu iha tribunal tamba iha Jornal ne’ebé mak dehan katak nia parte taka ibun la kohi ba tribunal.

“Ha’u ba husu ofisial Tribunal dehan katak surat mak ne’e ona segunda mak haruka ba PN ne’ema ha’u siku ona i ha’u resposta,” nia dehan.

Kestaun tarde fó perguntas ba Deputadu Paulo Martins dehan ne’e nia parte lahatene, maibe tribunal mak bele koalia.

“Ne’e ita ba husu sira labele husu ba ha’u,” katak Paulo.

FRETILIN Husu Solidaria Ba Loron Mundial Labarik

Bankada Parlamentar Frenti Revolusionariu Timor Leste Independenti (FRETILIN) husu solidaria ba loron Mundial labarik ne’ebé monu iha Tersa-Feira (1/6) horseik, Tamba labarik barak mak oras ne’e fase kareta no balu abandona hela.

“Ita hare ita nia labarik sira barak mak oras ne’e sira ba fase kareta iha dal-dalan halo servisu ruma ne’ebé lolos ne’e labele akontese.Tamba ne’e ha’u husu ba ita hotu atu fó ita nia solidaria ba loron mundial labarik ida ne’e,”hatete Deputadu Inacio Moreira ba Jornalista Jornal nacional Diário Tersa-Feira (1/6) Ih Parlamentu Nasionál.

Nia hatutan katak, loron labarik mundial tomak inpartikular iha Timor Leste, maibe lahatene Governu Timor Leste ne’e iha planu ba loron ohin labarik ne’e ka lae.

Iha sorin seluk deputada husi bankada Parlamentar Partidu Demokratiku (PD) Gerturdez Monis hatete katak, iha ona konsiensia oinsa bele hamenus violasoens ne’ebé kontra labarik sira.

“Direitus deminores ne’e ha’u hanoin sira seidauk hetan, tamba ne’e mak oinsa ita hotu iha ne’e atu hanoin oinsa mak labarik sira ne’e bele hetan saida mak ita bolu dehan direitus de minores,” dehan Gertudes.

Nia mós fo paraben’s ba labarik sira hanesan fituru ba gerasaun ne’ebé atu kaer nasaun Timor Leste ne’e ba oin.

Nune’e mós Membru Komisaun A ne’ebé trata ba Asuntu constitusional Justisa, nudar mós deputadu Bankada FRETILIN, Domingos Sarmento dehan katak, parlamentu Nasionál ratifika ona konvensaun internasional konaba direitu labarik nia, maibe realidade mak ohin loron iha desenvolvimentu labarik sira seidauk hetan benifisiu lolos.

Tuir deputadu Domingos nia hare katak, labarik barak hare iha Caicoli fase hela kareta iha dader to’o loraik, hare labarik barak fa’an iha nuron, labarik barak abandona la ba eskola.

“Ha’u hanoin desenvolvimentu nasional ida ne’e labarik sira tenki hetan benifisiu, tamba sira mak aban-bain rua futuru ba nasaun ida ne’e,”dehan Domingos.

Koalia Sai Merenda Eskolar Lala’o

ME Hirus Filipe de Jesus Informasaun Ba Publiku
Ministru Edukasaun, João Cancio Fretias hirus Inspetur Eskola Distrito Bobonaro Filipe de Jesus tamba koalia sai fali ba publiku konaba eskola kuaze 30 nebe durante fulan rua ona merenda eskolar lalao iha sub-Distritu Bobonaro.
“Buat ne’ebé Sr Filipe de Jesus fo sai buat ne’ebé mak los katak merenda eskolar ne’e komesa iha fulan Abril ho Maiu ne’e la mai, entaun ida ne’e Ministru rona katak, Sr. Inspektur eskola ne’e fo sai ona ba publiku, maibe Ministru rasik hirus inspektur ne’e katak labele fó sai problema hanesan ne’e ba iha publiku,”hatete Mateus de Jesus deputadu independenti Segunda-Feira (31/5) iha Palamentu Nasional.

Tuir deputadu ne’e katak, Ministru halo hanesan ne’e impede ema seluk nia direitu, atu fó hatene ba iha publiku ka governu konaba povu ninia nesesidade ne’ebé iha, akontesimentu hanesane lolos labele akontese.

“Se fulan rua tiha ona mak merenda eskolar paradu entaun ita haree katak labarik sira nia direitu lori ba iha ne’ebé, tamba labarik sira falta merenda eskolar iha fulan rua ne’e la’os buat oituan, se ita kali ba estudante sira ne’ebé eskola ba fulan rua nia ne’e hira,” nia husu.

Iha Fatin hanesan Vice Prezidenti Komisaun F ne’ebé trata ba Asuntu Saude, Edukasaun i Kultura, Francisco Jeronimo afirma, iha parte diresaun regional ninian ne’ebé foti kestaun konaba problema merenda eskolar ne’ebé foti ne’e depois hetan amiasa husi Ministru Edukasaun, i Kazu ne’e kuaze akontese iha Timor Laran tomak.

“Ha’u hanoin kazu ida hanesan ne’e la’os foin mak akontese, maibe Ministru halo dala barak ona ba ninia ema sira iha ne’eba, premeiru tempo ami hetan surat despaisu ida hatete katak buat hotu-hotu relasiona ho edukasaun nian la iha funsionario ida atu koalia ba publiku, so diresaun mak bele rezolve, hanesan Ministru mak bele hatan restu ne’e nonok,”katak Jeronimo.

Tuir Francisco Jeronimo katak, hahalok ne’e hamosu abuzu, uza poder taka dalan ba buat ne’ebé akontese ladiak iha eskola sira.
“Ita nia funsionario hetan buat ruma ne’ebé mak sira hatene sira tenki fó sai para ema hotu hatene buat problema sira ne’e, tamba sira koalia ne’e ha’u hanoin lolos ne’e hanesan imput ida ba ME atu hare hodi rezolve la’os amiansa fali ema sira ne’e,”dehan nia.

Nia kosidera katak, hahalok Ministru Edukasaun ne’e abuzu depoder, tamba la iha lei mak regula hanesan ne’e, maibe lei hatete buat balu se funsionariu sira la disiplina, trata tuir regra disiplinar nian, maibe buat ne’ebé mak sira koalia los tamba saida mak ME tauk atu loke ba publiku.

“Ita lalika tauk i lalika ameasa malu, duke ita ameansa malu sai problema ba bebeik, la rezolve entaun buat sira ne’e lala’o,” informa Jeronimo.

Konsulta PEDN,

Prezidenti PN La Sama:“ Parpol Tenki Fiar An”
Planu Estrateziku Dezenvolvimentu Nasional (PEDN) ne’ebé Primeiru Ministru Xanana Gusmão halo konsulta haleu Sub-distritu 65 ne’ebé hetan kritika husi parte opozisaun, katak kampania. Prezidenti Parlamentu Nasionál Fernando ‘La Sama’ de Araujo husu Partidu Politiku (Parpol) sira tenki fiar An.

Tuir Prezidenti PN ne’e katak, opozisaun sempre dehan buat sira ladiak hotu, Estadu Nasaun ida ne’e presiza duni Planu Estrateziku Dezenvolvimentu Nasional (PEDN) ne’ebé hotu-hotu konkorda.

“Ita Hanesan sidadaun ita hakarak tenki iha PEDN, mas iha parte seluk ita dehan ne’e kampañasne’e oinsa,” katak La Sama.

Tamba ne’e Prezidenti Parlamentu hatete, ba partidu Politiku sira hotu atu fiar an lalika tauk Primeiru Ministru Xanana Gusmão ba koalia ho Povu.

“Ha’u hanoin maluk sira lalika tauk povu ne’e matene, ne’ebé la lika tauk karik PM xanana ba koalia povu ne’e, tamba Sr. Xanana mak ba povu ne’e halai tuir hotu, lalika preokupa ba buat ida ne’e,”La Sama informa.

La Sama mós husu ba deputadus sira iha uma fukun parlaemntu katak, Tamba saida mak deputadu sira mós la halo buat diak par hetan mós benifisiu atrai povu ne’e.

“Ha’u hanoin ho kritika ne’e la’os maneira atu atrai povu,” katak Prezidenti Parlamentu Nasionál Fernando La Sama.

TTD Fó Deadline,

Deputadu Paulo Martins ‘Dilema’
Tribunal Distrital Dili (TTD) fó deadline loron lima nia laran ba deputadu Paulo de Fatima Martins atu fó sasin konaba kazu atakes rezidensia Komandante F-FDTL Brigadeiru Jenerál aktual Maijor Jenerál Taur Matan Ruak iha 25 Maiu 2006. Maibé eis komandante Jerál PNTL aktual deputadu bankada CNRT ne’e sente dilemátiku tamba to’o agora seidauk simu perguntas husi Tribunal.

“To’o agora ha’u seidauk simu pergunta sira ne’ebé atu resposta ho por eskrita ne’e,” hateten deputadu Paulo Fatima Martins ba Jornal Nacional Diário wainhira husu konaba ninia disponibilidade atu fó sasin ba tribunal ho hakerek tuir deadline Tribunal nian.

Deputadu husi bankada Partidu Congresu Nacional Reconstrução Timor Leste (CNRT) ne’e esplika katak, to’o oras ne’e dadaun nia parte sei hein hela perguntas husi tribunál.

“Há’u lahatene to’o agora ne’e husi parlamentu mak seidauk haruka surat ne’e ba ka tribunál mak seidauk haruka mai iha Parlamentu. Tamba perguntas ne’e tenki fó tempu para ha’u responde. Pergunta ne’e la’os atu fó deadline loron lima, tamba perguntas ne’e ha’u iha posibilidade atu responde iha loron lima nia laran ka lae tenki fó ha’u asedensia,” dehan deputadu Paulo Martins.

Nune’e mós Prezidenti Parlamentu Nasionál Fernando de Araújo ‘Lasama’, hateten katak iha tribunal dehan Deputadu Paulo Martins atu hato’o nia testamuña ho eskrita.

“Sé eskrita ne’e seidauk to’o iha ne’ebá (tribunál, red) ne’e problema Senhor Deputadu Paulo Martins ninia, prepara ona resposta ba pergunta ne’ebé tribunal hato’o ka lae,”dehan Lasama.

Tamba ne’e Xefi Órgaun Lejislativu ne’e dehan, husi Parlamentu tuir ona prosedimentu rejimental ne’ebé mak iha.

Prezidenti Parlamentu Nasionál ne’e hatutan, Parlamentu autoriza ona atu deputadu Paulo Martins atu ba fó nia deklarasaun, ne’ebé hakerek klaru katak rekomendasaun husi komisaun I Parlamentu Nasionál ne’ebé trata asuntu Regulasaun Interna Étika I Mandatu dos Deputadus.

No aleinda ne’e tenik Prezidenti Parlamentu Nasionál, deputadu Paulo Fatima Martins mós dehan prontu atu fó testamuña iha tribunál.

Implementa PPR La Iha Kualiddade,

Lasama Apoiu Governu ‘Black List'
Prezidenti Parlamentu Nasionál Fernando de Araújo ‘Lasama’ apoiu Governu liu husi Sekretariu Estadu Óbras Públika (SEOP) atu black list ba kompañia 15 ne’ebé identifika implementa Projectu Pakote Referendum (PPR) ho laiha kualidade.

“Ne’e ha’u dukung sen pursentu (100%), atu kompañia ne’ebé halo servisu lalós ne’e black list,” hateten Prezidenti Parlamentu Nasionál Fernando ‘Lasama’ ba Joarnal Nacional Diário foin lalais ne’e iha Parlamentu Nasionál.

Lasama mós husu Governu tenki haree kompañia sira ne’ebé tau naran, tamba kompañia ne’ebé tau naran aman nian, maibé black list (lista metan, red) naran ne’e muda fali ba inan ne’ebé hanesan inan mós black list muda fali ba oan.

“Ha’u husu ba governu atu kompañia ne’ebé ba tau naran ne’e, sé kompañia ne’e aman nia naran mak iha ne’ebá, tau mós naran fen ho oan, sébele tau mós subrinho ne’ebé hela iha hamutuk iha ne’eba para Black List hotu, labele aman Black List muda fali naran deit, mas oan mai ho atitudi hanesan nafatin ne’e lalós,” Lasama informa.

Antes ne’e Sekretariu Estadu Óbras Públika Domingos Caeiro fó sai iha média nasionais deklara katak, rezultadu inspeksaun ekipa task force SEOP nian identifika kompañia 15 ameasadu black list tamba implementa PPR laiha kualidade.

Kompañia 15 kompostu husi PPR ne’ebé mak hala’o iha distritu 13. Kompañia sira ne’e tuir Sekretariu Estadu, hala’o projectu balun foin mak atinji to’o 30-40 porsentu, ne’ebé konsidera seidauk to’o iha standar ne’ebé Governu presiza.

Ideia ba programa PPR ne’e mai husi Primeiru Ministru (PM) Kay Rala Xanana Gusmão ne’ebé hahú aplika iha fulan Setembru 2009, ho intensaun fó osan ba kompañia lokal sira hanesan insentivu ida atu partisipa iha dezenvolvimentu nasionál.

Programa PPR ne’e nia tempu implementasaun ne’ebé mak determinadu iha fulan tolu nia laran, katak Outubru, Novembru no Dezembru. Maibé ho kondisoens no problemas tempu udan nune’e Primeiru Ministru fó toleránsia aumenta tan fulan ida. Maibé fulan Janeiru remata no to’o ona Maiu nia rohan 2010 maibé seidauk iha relatoriu konaba implementasaun PPR nian ne’ebé mak Governu publika.

Testamunha Ba Krise 2006

Parlamento Hasai Imunidade Tara Ho Eduardo
Parlamento Nasional Sesta (28/5) semana kotuk ba ne’e hasai imunidade deputado Agustu Tara no deputadu Eduardo Bareto atu fo testamunha ba Tribunal Distrital Dili konaba krise 2006 , Desizaun nee foti liu husi enkontru Lideres bankadas ne’ebé hala’o hala'o iha Sesta Foin lalais ne'e.

Sekretaria Meza Parlamentu Nasionál, Teresa Maria de Carvalho hatete, komisaun I sei halo pareser atu le iha Segunda-Feira (31/5) ohin atu nune’e deputadu sira ho autorizasaun hasai imunidade ba presta deklarasaun hanesan testamunha.

Sekretaria meza ne’e katak, seidauk hatene iha karta deputadu nai rua ne’e atu presta nia testamunha ne’e ho eskrito ka oral ba Tribunal Distrital Dili.

Iha sorin seluk deputadu Agustu Tara hatete, nia parte prontu atu ba sai testamunha iha Tribunal ne’ebé relasiona ho krize tinan 2006.

“Ha’u prontu para atu ba hatan qual-quer situasaun ida iha tribunal konaba relasaun Krize 2006,” dehan Tara.

Maski nia parte hakarak f’o testamunha iha tribunal, maibe to’o agora seidauk hetan kopia atu ba testamunha kona ba situasaun ne’ebé.

“Ha’u aprezenta ba parlamentu atu fó enjeral atu ba testamunha ba situasaun saida nian,”duvida Tara.

Deputadu nee mós husu ba meza parlamento katak, sebele karik nia parte ba testamunha iha tribunal ho eskrita deit, maibe sei tetu hela no nia parte hein.

Nia hatutan katak, Prezidenti Parlamentu Nasionál hatete katak atu fó kopia para bele hatene lolos atu ba koalia saida iha iha tribunal.

Veteranus Husu PN Muda Lei AKLN

La Sama: “Dalan Nakloke Halo Revizaun”
Presidente Parlamento Nasional (PN), Fernando La Sama de Araujo hatete lei ba Antigo Kombatente Libertasaun Nasional (AKLN) la resolve veteranus sira nia problema, dalan nakloke ba halo revisaun.

“Lei ne’e se ita hare katak, ita halo lei ne’e depois la konsege rezolve problema, ita bele halo revizaun ba lei ne’e, dala nakloke, maibe la bele hirus malu,” hatete Fernando ‘La Sama’ de Araujo ba Jornal Nacional Diário foin lalais ne’e iha Parlamentu wainhira hatan ejijensia Veteranu sira atu muda AKLN.

La Sam dehan katak, wainhira veretanus sira ba hasoru iha Parlamentu Nasionál, nia parte respeita tebes veteranus sira.

“Los duni lei iha mas ita hatene katak, lei sira ne’e ita nia matenek ladun to’o para atu lori lei dehan rezolve buat hotu-hotu,” katak La Sama.

Hatan kona ba veteranu ne’ebé kondena Estadu Timor Leste valoriza traidor, Prezidenti Parlamento nee dehan, traidor no heroi ne’ebé dehan nafatin diak, maibe tempo ona muda lia fuan ne’ebé dehan ba malu.

“Buat ne’e ukun an ita sei dehan traidor, heroi hanesan ne’e nafatin. Buat ne’e diak, mas ha’u hanoin tempo ona ita atu muda ita nia lia fuan ba malu,” katak La Sama.

Nia esplika katak, se uluk hili autonomia la’os krime ida, maibe nia ho ema mak krime, maibe autonomia ne’e pozisaun politika.

“Se ita dehan buat ida demokrasia agora ita respeita hanoin ne’e bar-barak ita respeita iha ne’eba, ita mós respeita pasadu. Se ida ne’ebé mak komete krime, iha evidensia ita tuntut nafatin ba tribunal,” dehan La Sama i.

Border Pass Seidauk Implementa

Zacarias: “MF Seidauk Ezekutas Orsamentu”
Deputado Partido Demokratiku (PD), Vital Dos Santos husu Ministeriu Negosius Estranjeirus tenki iha komitementu ba implementasaun Border Pass, Timor Leste- Indonesia tamba to oras ne’e Timor Leste seidauk iha infrastruktura no Rekursu humanus. Ba kestaun ne’e Ministru Negosius, Zacarias da Costa katak, Ministra Finansas (MF) mak seidauk ezekuta orsamentu ba implementasaun Border Pass ne’e.

Vital Dos Santos ba Jornal Nacional Diário Foin lalais ne’e iha parlamentu nasional, wainhira hatan kona ba border pass ne’ebé tinan rua ona, maibe Timor Leste seidauk iha infra-strutura no rekursu humanus.

Deputadu ne’e hatete, Governu tenki aselera implementa Border Paz tanba parlamentu nasional aprova tiha ona orsamentu atu bele implementa planu refere.

“Orsamentu 2010, ita nia governu tau ona orsamentu maizoumenus dois millions atu hari postu atendementu, integrada iha Mota Ain,iha Tunu Bibi Maliana ninian, ho mos postu integrada iha Salele ninian,”hatete Vital.

Tanba nia duvida halo nusa mak orsamentu preve tiha ona maibe governu ladauk implementa planu refere, tanba ne’e nia iha duvida bo’ot ba planu implementa Border Paz tanba agora tama on a fulan klaran maibe governu seidauk book an.

“Ha’u duvida hela implementasaun Border Paz tanba, postu atendementu ne’e seidauk preparadu,seidauk hahu to’o ohin loron,”dehan Vital.

Tanba ne’e Vital husu governu tenki iha komitmentu atu implementa tanba governu mak iha kompetensia hodi realija.

“Ita nia governu mak, iha kompetensi ba ida ne’e niamak tenki tau prioridade ba asuntu ne’e , labele dehan katak ne’e benevisia povo iha Fronteira deit husik hela deit ne’e,”Vital salienta.

Nia dehan governu Indonezia prontu tiha ona tanba, infrastruktura ho rekursu umanu preparadu, mais husi parte TL buat hotu seidauk preparadu.

Nia dehan agora dadaun povo iha fronteira sira lao ba mai hela,soke tuir Vital diak liu regularija para fo serteza konaba movimentasaun populasaun nebe iha fronteira,para labele mosu problem.
Iha parte seluk Ministru Nogosiu Estranjeiru (MNE) Zacarias Albanu da Costa hateten katak, prosesu implementasaun ‘border Paz’ ba populasaun sira iha zona fronteira seidauk bele halao tanba Timor Leste seidauk halo preparasaun diak.

Nia dehan frakeza nebe hasoru TL maka Ministeriu Finansa la ezekuta osan ba preparasaun fasilidade iha fronteira. Tanba, ne’e prosesu lao tarde hela, maibe diskusaun ho parte Indonezia MNE kontinua la’o nafatin.

Ministru Zacaria mós afirma katak nasaun rua ne’e sei diskute hela mos oinsa atu deside modelu dokumentu ne’e.

“Diskusaun ne’e kompleitu falta deit atu aprova modeilhu border Paz entre nasaun rua ne’e,”dehan Ministru Zacarias.

Nia la menta, tamba tinan rua ona programa ne’e la hala’o husi Ministreu Finansa, maibe Seidauk bo’ok.

“Ha’u lamenta teb-tebes katak tinan rua ona maka tau iha orsamentu ministeiru finansas nian atu halo fasilidades integradas to’o ohin seidauk bo’ok,” dehan Zacarias.

Veteranus Prontu ‘Funu’ Hasoru Armadus Ilegais

Eis Komandante Forsa Armada Libertasaun Nasional Timor Leste (FALINTIL) veteranu Corneilo Gama ‘L7’ hateten katak, Veteranus prontu funu hasoru armadus ilegais, tamba veteranus lakohi povu atu terus tan iha ukun an nia laran.

Cornelio Gama ‘L7’ ba Jornalista Jornal Nacional Diário Kuarta-Feira (26/5)iha parlamentu nasional, wainhira hatan konaba grupo ilegais balu ho kilat nebe tiru malu ho Polisia Nasional Timor Leste iha Distritu Ermera, Domingo 16/5 liu ba.

Eis komandante FALINTIL ne’e informa katak, veretanus anivel Nasional Timor Leste ba joves no populasaun Timor Leste, nain ulun sira katak povu ne’e terus dala ida, liberta nasaun dala ida mak Timor Leste agora dadauk ukun an.

“Se mak hakarak atu liberta tan, oinsa atu liberta, saida mak ladiak atu liberta sira koko mak ami haree,”dehan Cornelio ‘L7’.

Nia hatutan katak, Uluk sira funu mate kanek lakon familis, sira mak terus no mak lakon mas kuandu diak Timor Leste laran tomak nian.

“Buat ukun an mak ladiak sira halo tan sira halai sira nia fen oan sira ami sei rabat hotu, ne’e ami oho ami sei suzila uniku solusaun, tamba ami terus dala ida tiha ona tinan 24, mas ida halo tan hanesan ne’e,”dehan Cornelio ho lian makas.

Nia deklara katak, se mak foti kilat Veteranus fó atensaun ba sira hanesan ne’e, labele halimar vida povu ho nasaun no labele halo povu terus iha tinan 24 mate barak no terus nune’e ona keta halo povu terus tan hanesan uluk.

“Nia bele lori kainau morteiru, bazuka asaltu FALINTIL veteranus prontu atu reaze kontra ema ne’ebé lori kila ilegal, ami taka fronteira sei buka ate to’o rai kidun ami sei hetan hotu para ami la kohi povu atu terus tan,” nia hateten ho lian ne’ebé makas.

Eis komandante ne’e mos husu ba Populasaun sira atu matan moris neon ain, tamba lakohi atu mate, terus halai tunsae.

“Semak hetan ema ne’ebé subar kilat informa mai ami propriu veteranus prontu atu ba buka sira atu kaer sira,”tenik Cornelio Gama ‘L7’.

Iha sorin seluk xefi komisaun B ne’ebé trata ba asuntu Negosiu Estrangeiru, Defeza i Seguransa Nasional, Duarte Nunes dehan katak, kilat ilega ne’ebé sei espailha iha liur, tamba uluk krize ema foti sai agora rekola fila fali, maibe kila hira ne’e Polisia Nasional Timor Leste (PNTL) mak hatene.

“Uluk krize ne’e mosu kilat iha liu ne’e iha Governu mos hatene, maibe intelegensia mak ba buka, tamba ida ne’e susar atu hetan,” dehan Duarte.

Maski iha tinan tolu nia laran ona mas seidauk identifika hotu kilat ilegal ne’ebé sei espaila iha liur ne’e deputadu Duarte hatete, ema ne’ebé subar kilat ne’e la hatene, nune’e atu buka iha ne’ebé.

“Buat ne’e la’os tau deit iha ne’eba para ba foti, maibe ema ne’e subar ho intensaun ne’ebé iha,”katak nia.

Nia afirma, ema ne’ebé subar kilat ne’e la’os sidadaun Timor ne’ebé la iha konsiensia ba nasaun Timor Leste ne’e.

“Se hakarak moris iha ne’e povu ne’e terus liu ona, agora ita hakarak subar kilat ne’e hatauk tan ema ba halo saida, ida ne’e mak la iha konsiensia la iha duni konsiensia,”realsa Durte.

Tamba ne’e prezidenti komisaun ne’e husu atu Timor oan hotu kontribui fó informasaun no husu atu la lika tauk.

TL-RI Tenki Rezolve Kazu Oe-Cusse

Prezidenti komisaun B Parlamentu Nasionál ne’ebé trata asuntu Negosiu Estrangeiru, Defeza i Seguransa Nasional, deputadu Duarte Nunes hatete , Governu Timor Leste ho Repúblika Indonesia (RI) tenki tur hamutuk hodi rezolve kazu membru Tentara Nasional Indonesia (TNI) ne’ebé tama mai iha area Naftuka Sub-distritu Nitibi, Distritu Oe-Cusse, hodi baku rahun uma sosiál Timor Leste, foin lalais ne’e.

Duarte Nunes ba Jornalista Jornal Nacional Diário, wainhira hatan kona-ba Memru TNI ne’ebé baku rahun una sosial Timor Leste nia iha Distrito Oe-Cusse, Sesta-Feira (4/6).

Prezidenti komisaun B ne’e hatete tamba iha ona komisaun konjunta ne’ebé mak Governu rua hari hodi tur hamutuk rejolve problema ruma mak akontese iha fronteira, tamba problema fronteira seidauk deside lolos.

“Komisaun ne’e mak sempre tur hamutuk kuandu iha problema sira rejolve, iha problema lina fronteira laos ita mak sansaun, tur hamutuk hodi fo hanoin ba departamentu ne’ebé iha knar atu asuntu refere, nemak sei halo prosesu ne’e ba oin,”dehan Duarte

Nia dehan problema iha lina fronteira ne’e iha situasaun ne’eb’e dilematiku ituan tamba frosa sia ne’ebé mak mai estraga uma sira ne’e hamutuk ho ema Timor oan ne’ebé mak agora sai ona sidadaun indonézia.

“Frosa sira ne’e hamutuk ho ema Timor oan ne’ebé uluk halai tiha ba sorin, timór oan sira nemak hela iha liña fronterista ne’e,”dehan Duarte.

Nia hatutan, problema ne’e mosu tamba interese grupu Timor oan sira ne’ebé mak agora moris Indonezia tamba sira sente katak sira sei iha direitu ba rai TL, maibe la signifika katak Indonezia sei mai invade tan TL.

“Ha’u hanoin indonézia mos la hanoin atu mai invade tan ita dala, maibe Oinsá ita manpu atu rejolve problema ne’e ka lae,”katak Duarte.

Tuir informasaun ne’ebé diario ne’e rekolla, membru TNI nain 28 ne’ebé husi postu Oe-poli Kupang no tama ilegalmente mai iha area Naftuka Sub-distritu Nitibi kompletu ho armas.

Relasiona ho problema refere Sekretario Estadu Regiaun Oe-Cusse, Jorge da Conceção Teme husu ba Ministerio Negosio Estranjeiru (MNE) atu kontinua hala’o negosiasaun hodi rejolve problema demarkasaun ne’ebé sei falta pursentu Tolu (3%).

Tuir Jorge Teme katak problema ne’e akontese tamba negosiasaun demarkasaun entre Timor Leste ho nasaun Repúblika Indonesia ne’ebé la’o tarde ne’ebé mak hamosu akontesemntu sira hanesan ne’e.

PD-FRETILIN Konsidera Komunikasaun

PN Ho Governu Ladun Efetivu
Bankada Partidu Demokratiku (PD) ho bankada parlamentar FRETILIN konsidera komunikasaun entre Parlamentu Nasionál (PN) ho Governu ladun efetivu, tamba problema ne’ebé deputadu sira foti iha plenaria hanesan alega membru Governu katak, halo buat ne’ebé la tuir dalan lega, maibe la iha klarifikasaun husi Governu.

Nune’e ho kestaun ne’ebé durante ne’e deputadu sira foti iha plenaria ne’ebé akuza membru Governu dehan katak halo buat oi-oin, maibe la iha Follow up husi Parlamentu ba problema ne’ebé deputadu sira foti, nune’e Xefi bankada parlamentar PD Adriano do Nacimento no Vice Xefi bankada Parlamentar Frenti Revolusionario Timor Leste Independenti (FRETILIN) Francisco Branco foin lalais ne’e iha Parlamentu Nacionál.

Tamba ne’e xefi bankada parlamentar PD Adriano do Nacimento afirma, deputadu barak mak foti kestaun ne’ebé importante, atu klarifika diak liutan faktus hirak ne’ebé iha deputadus sira nia liman ne’ebé ho Governu ne’ebé alega dehan katak sira halo buat ne’ebé la tuir dala legal, maibe durante ne’e la iha Follow up ida ne’ebé komunikasaun entre Governu ho parlamentu ne’ebé deputadu hetan ba Follow up ne’e.

“Ha’u hanoin ida ne’e hanesan problema bo’ot ida ne’ebé orgaun ida ne’e hetan iha intermus de komunikasaun entre instituisaun ladun efetivu, tamba problema ne’ebé deputadus sira foti la iha klarifikasaun ruma husi membru orgaun soberanu hanesan Governu ne’ebé hato’o fila fali ba deputadu sira liu husi meza ,ho vokal point governu nian,” dehan Adriano.

Tuir nia katak, problema ne’e parese, tamba iha Governu uluk iha Sekretatiu Estadu toma konta asuntu parlamentar, maibe agora la iha parese ne’e mós problema bo’ot, tamba la iha Sekretariu Estadu ne’ebé toma konta asuntu parlamentar ne’ebé vokal point para liga asuntu parlamentar ho Governu nian.

“Ha’u hanoin ida hanesan triteza bo’ot ida, la iha komunikasaun efetivu entre orgaun soberanu ba asuntu ida deit, asuntu komun asuntu Estadu nian, ne’ebé ha’u hanoin ida ne’e labele tolera bebeik ita tenki muda, poarese iha motivasaun politika ruma ne’ebé la kohi halo tuir buat ne’ebé deputadu sira foti, tamba kestaun politika ne’ebé nonok tan deit budu ba bebeik,”tenik Adriano.

Maibe xefi bankada ne’e mós dehan katak, asuntu importante ne’ebé deputradu foti ne’e budu bebeik publiku hatene mós ladun daik ba funsionamentu Estadu demokratiku ne’ebé tuir lei.

Iha sorin seluk vice xefi bankada FRETILIN Francisco Branco, Afirma, iha buat barak ne’ebé FRETILIN hato’o ona ba meza, hanesan dokumentus kona-ba kontratu sosa gerador ba ba sentra eletriku oliu pezadus, halo avaliasaun ba lei Pakote Referedum, maibe to’o agora lai iha prioridade husi meza.

“Asaun legal ne’ebé mak ami halo mak eziji husi plenaria ami nia deklarasaun politika, maibe to’o agora la iha sinal ruma hatudu katak sira hakarak toma desizaun ruma la iha,” tenik Branco.

PR Horta, VPM Jose Luis No Alkatiri,

Kontenti Avõ Xavier Fila Ho Saúde Diak
Proklamador Repúblika Demokratika Timor Leste, Aktual Prezidenti Partidu Asosialsaun sosial Demokratika Timorense (ASDT) Francisco Xavier do Amaral ne’ebé hala’o tratamentu durante semana rua iha Ospital Santa Elisabet, Filipina ne’ebé fila ho saúde ne’ebé diak.

Prezidenti Repúblika (PR) José Ramos Hórta, Vice Primeiru Ministru (VPM) José Luis Guterres no Esi Primeiru Ministru, Aktual Sekretariu Jeral Partidu FRETILIN kontenti, tamba Avo Xavier fila ho saúde ne’ebé diak liu.

Hatete Prezidenti Repúblika José Ramos Horta, Vice PM José Luis Guterres no Sekjer Partidu FRETILIN Mari Alkatiri hafoin partisipa serimonia agradesimento iha Cede ASDT Lesidere, Dili Sabadu (5/6).

Tamba ne’e Xefi Estadu ne’e hateten nia parte kontenti tebes halibur hamutuk hodi selebra saúde Avo Xavier ne’ebé diak.

“Ha’u kontenti teb-tebges hanesan ita hotu-hotu ne’ebé mai halibur iha ne’e ho avo Xavier selebra nia saúde agradese ba Estadu no Governu ne’ebé fó tulun,”dehan PR Horta.
Tuir PR José Ramos Horta katak, Francisco Xavier hanesan figur istoriku nasaun Timor Leste nian.

“ Nia hanesan ita nia avo figura istorika haruka ba Singapura fila saúde diak liutan,” katak PR Horta.

Xefi Estadu ne’e Salienta, tuir Tradisaun Timor Leste, respeita francisco Xavier lao’s tamba Eis PRezidenti Repúblika maibe tamba katuas tuir tradisaun Timor nian.

“Tradisaun Timor, familia timor respeita, la’os tamba nia eis Prezidenti, fundador, maibe tamba katuas. Tradisaun kultura timorense ita respeita hakruk ba katuas sira,” Tenik Horta.

Iha sorin seluk Vice Primeiru Ministru trata Asuntu Sosiál José Luis Gutérres afirma, katuas Xavier ne’e la’os nia senti, maibe nia hanesan proklamador da independensia no mós katuas ida ke iha 1974 sai hanesan fundador ASDT–FRETILIN.

“Iha tempo ne’eba desemnpenha ba pelu ida ke importante teb-tebes ba iha povu Timor tomak hanesan ema ida ke mobiliza no dinamiza ideais da independensia,” katak José Luis.

Nia hatutan katak, katuas Xavier ne’e iha ninia tempo istoriku ne’e terus barak iha mós rezistensia nia laran katuas ne’e dadur i depois kolonializasaun Indonesia mós dadur i trata nia la ho konserasaun.

“Ha’u laran solok teb-tebes wainhira tinan rua ba kotu ita hotu rekonese nia hanesan proklamador i nia ba lé testu proklamasaun independensia ne’ebé nia halo iha loron 28 Novembru 1975,” dehan VPM ne’e.

VPM ne’e dehan, idade mos ba oin, maibe katuas ne’e nia hadomi ba povu Timor tomak ne’e hakerek ona iha livru Timor Leste nia rasik.

“Nia mós ema ida luta ba independensia, fó an tomak ba independensia rai ida ne’e, no katuas ida mós hatene ita nia lia tradisaun nian,” informa José Luis.

Vice Xefi Governu ne’e dehan, uluk iha 1974 nia Parte rona fofoun funu iha Manufahi, Camanasa, Cailaku i funu iha Timor tomak ne’e katuas Xavier mak koalia buat sira ne’e.

“Nia ne’e hanesan katuas ida ke ita tenki hare nia didiak trata nia didiak hare nia saúde halo didiak, tamba nia kontribuiosaun ita sei presiza ba rai Timor no povu Timor,” Nia dehan.

VPM ne’e hatete, wainhira parisipa serimonia ne’e hanesan agradese ba maromak, ba mate bian sira, rai lulik sira atu fó tempo tan ba katuas Xavier atu bele hamutuk nafatin.

“Ha’u fiar teb-tebes katak operasaun ne’ebé hala’o iha Sigapura ne’eba, ita tuir ho laran taridu ituan, maibe felismente ohin katuas koalia mai ita,i ha’u mós laran kontenti i buat hotu ne’ebé ita bele halo,” dehan nia.

VPM José Luis informa, katuas Primeiru Ministru Xanana labele partisipa iha serimonia agradesimento ne’e, Tamba PM Xanana mós moras ne’ebé nia parte mai hamutuk ho katuas Xavier.

“Ita bele hatete buat hotu ne’ebé katuas presiza, qual-quer seiza apoiu Estadu no Governu ne’e sei fo nafatin para nia trata nia saúde halo didiak tuir dignidade ema ida hanesan uluk to’o ohin loron luta para povu ida ne’e ihs ons independensia. Ha’u laran solok mai iha ne’e ho katuas no ita bo’ot sira tomak atu fó homenazen ba nia,”dehan VPM José Luis.

Entertantu eis Primeiru Ministru, aktual Sekretariu Jeral (Sekjer) Partidu FRETILIN, Mari Alkatiri hatete, Francisco Xavier ne’ebé ba hala’o tratamentu Iha Nasaun Sigapura ne’ebé fila ho saúde ne’ebé diak, ne’ebé hotu-hotu kontenti atu partisipa serimonia agradesimentu ne’e.

“Ne’e ha’u nia kamarada uluk kedas, hakarak komemora loron ida ne’e, tamba nia ba halo trata mentu nia fila mai ho saúde diakliu, ita hotu-hotu kontenti entaun ita mai halo festa,” dehan Alkatiri.

Sekjer Partidu Frenti Revúlisionariu Timor Leste Independenti (FRETILIN) ne’e dehan, nia parte senti kontenti wainhira hare Proklador Francisco Xavier hetan saúde ne’ebé diak liu.

“Semak lakontenti kuandu ita hare ema ida nia saúde sai diak liu,”tenik Alkatiri.

Lian Tetun-Portugués Tenki Dezenvolve Hanesan

Menbru komisaun F Parlamentu Nasionál (PN), ne’ebé trata asuntu Saúde Edukasaun i Kultura nudar mós aktual deputada FRETILIN Ilda Maria da Conceição husu Ministériu Edukasaun (ME) atu dezenvolve lian Tetun ho lian Protugués hanesan, tamba lian rua ne’e hakerek hotu iha konstituisaun RDTL hanesan lian ofisial.

“Iha konstituisaun ita nia lian ofisiál ne’e rua ne’e hotu, mais premeiru ita tenki dezenvolve uluk lian Tetun,”hatete Ilda Maria da Conceição , wainhira hatan kona-ba lian Tetum no Lian Portugués, foin lalais ne’e iha Parlamentu Nasionál.

Tuir Deputada ne’e katak, tenki dezenvolve lian Tetun iha eskola primaria hodi nune’e estudante sira iha eskola primaria bele hatene komprende lalais.

“Iha ensinu uza hanorin lian tetun hanesan iha primaria para ajuda labaraik sira hodi esplika ho tetun para sira komprende lalais,”katak Ilda.

Nia hatutan, lian rua ne’e tenki dezenvolve tamba lian rua ne’e hotu hanesan lain official iha konstituisaun RDTL nian.

Maibe deputada ne’e dehan, kuanda eskola nivel ás ona bele uza ona portugués, problema mak agora iha universitariu fromasaun lian portugués sei menus.

Nia salienta, kurusu intensivu ne’ebé mak ME agora halo dadaun ba profesoris iha nivel eskola nivel Primária to’o Sekundariu maibe tenki ba mós dosente universidade.

“Fromasaun ne’e nivel hotu, Primaria,Pre-sekundaria, Sekundaria to’o Universidade,” nia Informa.

Deputada Frenti Revolusionariu Timor Leste Independenti (FRETILIN), hatete lia hirak ne’e tamba dosente balun iha Universidade sei uja lian Indonezia hodi hanorin maibe estudante sira ne’ebé mak eskola iha tenpu ukun an sae mai ne’e kuanze komesa ho liangua Portugués I lingua Indonezia estudante barak lahatene ona.

“Tinan nen (6) iha Primária, tinan tolu (3) iha Pre-secundaria, tinan tolu (3) iha Sekúndaria to’o Universitaeriu sira halu iha tiha ona,” katak nia.

Tamba ne’e deputada Ilda husu ME tenki kria mós formasaun lian portugués ba dosente sira iha Timor Leste.

“Dosente sira tenki iha fromasaun lian ne’e tenki iha, tamba kontinua ho bahasa melayu labaraik sira to’o iha ne’ebé sira atu hanorin saida?. Labarik sei la hatene tamba husik ona melayu,”realsa Ilda.

Wainhira hatan kona-ba kursu ensintivu deputada Ilda katak ME kuandu fo kursu lian Portugués tenki nivel hotu hodi labele kria fali problema iha loron ikus mai.

Iha sorin seluk prezidenti komisaun F Parlamentu Nasionál deputadu Virgilio Dias Marçal afirma preokupasaun sira ne’e nia sei hato’o ba Ministériu kompetente hodi buka solusaun.

Nia esplika, tamba lian rua Tetum no Portugués ne’e importante ba Timor oan hotu ne’ebé hakerek ona iha konstituisaun RDTL.

“Ha’u sei husu ba Ministériu Edukasaun hodi hare problema ne’e oinsá atu rejolve,”dehan Virgilio.

Akuza Simu Subornu,

Alkatiri: “Leandro Hein Kondenasaun”
Eis deputadu husi Partidu Social Demokratiku (PSD Leandro Isac ne’ebé akuza Eis Primeiru Ministru husi Primeiru no segundo Governu konstitusional, Mari Alkatiri ho aktual Prezidenti Repúblika (PR) José Ramos Horta simu subornu husi nasaun Kuwait, relasiona estrada Com (Lautém) ba Mota-Ain. Sekretariu Jeral Partidu FRETILIN Mari Alkatiri hatete Leandro Isac hein para Atu sai kondenado.

“Sr. Leadnro Isac nia kaer kilat iha 2006 seidauk kondenado, hein agora para atu sai kondenado,” hatete Mari Alkatiri hafoin partisipa serimonia agradesimento ba Proklamador Francisco Xavier do Amaral iha Cede ASDT Lesidere, Dili Sabadu (5/6).

Relasiona ho azukasaun ne’ebé Eis deputadu ne’e halo ba Eis Primeiru Ministru iha Primeiru no Segundo Governo konstitusional ne’ebé dehan katak, iha subornu ne’e bele direitu i indireitu husi nasaun kuwait ba eis Primeiru Ministru nai rua Mari Alkatiri ho Jose Ramos Horta, tamba dehan Kuwait fó aviaun ba komitiva ofisial governu Timor Leste husi Bali ba Kuwait no Kuwait mai Bali.

Nune’emos iha aviaun tula ema husi Dili ba Malaysia ne’ebé aluga husi Kuwait, Jardin iha Palacio oin, Kareta BMW ne’ebé fo mai Timor Leste, Ambulasia, tamba ne’e Eis deputadu Leandru Isac dehan Subornu.

Tamba ne’e Sekretariu Jeral Partidu FRETILIN Alkatiri hatetennia iha Timor Leste nia parte sei lahatan ba ema seluk, maibe nia so hatan ba Preimeiru Ministru Kay Rala Xanana Gusmão ho Prezidenti da Repúblika (PR) Jose Ramos Horta.

“Ha’u iha rai ida ne’e, ha’u so hatan ba Irmaun Xanana ho Ramos horta, ha’u la hatan ba sira seluk,”katak Alkatiri.

Hatan kona-ba nia parte karik sei lori ba tribunal Alkatiri hatete nia sei loro ba tribunal.
“Ha’u lori ba tribunal, Segunda-Feira ohin (7/6) imi bele mai hotu ho ha’u ba Prokuradur Geral Repúblika (PGR),”dehan Alkatiri.

Eis Primeiru Ministru Alkatiri dehan katak, la’os defamasaun, mas iha kodiku penal klaru katak, labele akuza ema halo krime, ne’e at liu defamasaun.

“Ne’e la’os defamasaun, Sira hanoin kala defamasaun sira hasai tiha kodiku penal sira bele koalia hotu-hotu, mas iha kodikupena klaru iha ne’eba o labele akuza ema ida halo krime, ne’e lumpu bolu denunsia ka lunioza, ne’e at liutan defamasaun,” tenik Alkatiri.

Findu 2011

Konstrusaun Centro EOP Bele Remata
Sekretariu Estadu Eletrisidade Agua i Urbanizasaun (SEEAU), Januário Pereira hateten katak, Fido Ano 2011 konstrusaun centro Eletrisidade Oliu Pezado (EOP) bele remata ho linhas 7015 km sentral rua ho kapasidade 250 megavolt ne’ebé bele fornese ba teritoriu Timor Leste tomak no bele fornese ba fabrika ne’ebé sei mai.

“Ha’u hanoin buat hirak ne’e hotu ami preve kedas ona, tamba ne’e mak iha estupula iha kontratu nia laran iha orariu ne’ebé apropriadu ne’e hanesan problema tekniku, tamba ne’e horariu jeral ami dehan katak ate findu ano de 2011 bele remata ho linhas 7015 km sentral rua ho kapasidade 250 megavolt, no Sub-stasaun ne’ebé mak bo’ot liu iha teritoriu tomak mak Sub-stasaun Dili, ne’ebé bele kontrola linha tomak iha teritoriu laran nune’e mos bele kontrola sentrais seluk ne’ebé sorin balu ne’eba,” dehan Januario Pereira wainhira halo vijita ba Areia Centro konstrusaun Eletrisidade Oliu Pezado.

Tuir Januário katak, Problema ne’e hanesan regras ne’ebé mak dehan baku, tamba sasan la’o ne’e tuir malu la’os dehan katak dala halo hamutuk deit.

Problema tamba hanesan sentral rua ne’e ita presiza Gerador rua ne’ebé foun ho teknologia ne’ebé foun i ita hotu hatene katak kuaze iha mudansa bo’ot depois de kontratu fofoun asina mudansa bo’ot iha laran, tamba fofoun ita hare hanesan tore ne’ebé hamrik, iha ne’eba bele uza mos f aiber kabel iha ne’ebé bele uza ba telekomunikasaun i teknolozia hirak ne’ebé la’o agora inkordenasaun ho konsultor,” katak Januário.

Nia mos informa katak, SEEAU ho tekniku Timor oan ne’ebé involve iha laran, ne’ebé fó hanoin ba malu nafatin oin nusa bele update ka la’o para wainhira remata bele uza ba buat nesesidade hotu.

Tamba megavolt ne’ebé uza ba oleo pezado ne’e 120 megavolt iha areia Hera, Dili, 130 megavolt iha Betano, Manufahi, ne’ebé hamutuk 250 megavolt, ne’ebé bele fornese ba teritoriu laran tomak i bele mos fornese ba fabrika ne’ebé atu mosu mai.

“Ami hahu iha duni buatus ne’ebé la’o, dehan katak imi 2015 foin bele 60 megavolts to’o iha tinan 2020 imi bele 120 mega volts, ida ne’e ita bele dehan katak sira halo previzaun ida ne’ebé kria kondisaun para ita Timor oan dependente nafatin ba sira” dehan Januário.

Tamaba ne’ebé Sekretariu Estadu ne’ebé hamutuk ho Ingeneiru Timor oan lubuk dehan katak Eletrisidade Oliu Pezado hanesan Primeiru Mega Projetu iha Timor Leste.

Nia mós esplika, konstrusaun Eletrisidade Oliu Pezado hahu iha tinan 2008, maibe prontu tenki ser halo amandamen iha fin de 2009 ne’ebé projetu ne’e hahu lolos ne’e iha loron 15 tinan 2010 ne’e, nomós iha presaun lor-loron ne’ebé.

Koalia, Mari Alkatiri:

“D. Boaventure Aman Ba Nasionalismo TL”
Sekretariu Jeral (Sekjer) Partidu FRETILIN, MAri Alkatiri hateten katak, Dom Boaventura aman ba nasionalismu Timor Leste nian, tamba ho inisiativa no prinsipiu mak kontra ambisaun teretorial kolonialista iha Timor Leste, hodi luta ba ukun an.

Mari Alkatir hato’o lia hirak ne’e wainhira halo vizita ba uma lisan Dom Boaventura foin lalais ne’e iha Aldeia Bemeta, Betano, Same, Manufahi.

Tuir Mari Alkatiri katak, Distritu Manufahi sei sai istoria Timor Leste, tamba husi Manufahi mak Dom Boaventura bele hahu halo funu hasoru kolonialista.
“Ohin ita mai hamutuk iha uma lisan bele dehan Aman ba nasionalisme Timor Leste nian,”katak Alkatiri.

Sekjer FRETILIN ne’e Hatutan, nia parte koñese desde ki’ik konaba funu Dom Boaventura nian husi katuas ida ho naran mauleki. vizita hamutuk iha uma Lisan Dom Boaventura ne’e.

“Ha’u sei ki’ik kedan Konese ona Funu Manufahi ninian, ha’u senti identifika an ho funu Manufahi ninian, ne’e mak halo ha’u sei ki’ik hela hanoin ona halo nusa mak bele hatutan tan funu ida ne’e para atu liberta rai Timor Leste,”dehan Alkatiri.

Nune’e istoria Dom Boaventura ne’e istoria ne’ebé importante tebes ne’ebé tenki hakerek,ho nune’e FRETILIN liu husi uma lisan Dom Boaventura atu hatutan tan istoria.

Nia esklarese, tempo FRETILIN ukun la liu husi fatin ne’e, tamba hahu ka komesa ukun husi zero la iha tempo para atu halo sasan ne’e hotu-hotu.

“Ohin hanesan Premeira ves ha’u bele rekonese ba maluk sira nia oin ne’e sala, Divia duni atu liu uluk ida ne’e para atu hemu bé hamutuk hanesan ponte ida atu hala’o ukun ne’e diak liu tan ba oin,”dehan Alkatiri.

Nia hatete, FRETILIN agora la ukun FRETILIN liu husi fatinne’e la’os deit tamba atu buka ninia abut, maibe atu hatutan tan luta ne’e para atu lori fila fali povu ba hetan dignidade.

Tamba dignidade ne’e mak povu tenki kore an husi dependensia hotu-hotu hanesan dependensia Grupo ida ka Governu. Nune’e atu kore an husi dependensia ne’e, povu tenki senti nain ba rai Timor Leste, la’os sai fali anak buah ba rai ne’e.

“Ami mai iha ne’e para atu hatete fila fali lia menon ne’ebé ami rona ami hakerek i ami sei kompri kuandu tempo to’o. Hatete mos ba povu no maluk sira iha ne’e katak rai pedasuk ida ne’e sei sai mos parte istoria Timor ninian, ne’e importante teb-tebes, tamba husi ne’e mak ita hahu kuaze tinan atus ida ba kotuk, i husi ne’e mos ita sei kontinua ba tinan atus ba atus ba oin.

Iha fatin Hanesan Prezidenti Partidu FRETILIN Francisco Guterres ‘Lu-Olo’ hateten katak, vizita uma lisan Don Boaventura (Uma Lusi Corneal), tamba Dom Boaventura la’os halo istoria deit, maibe sai mos hanesan exemplo ida ba Timor oan tomak para atu halo tuir nia luta hodi hetan ukun rasik an.

“Ezemplu ida ne’e mak FRETILIN hodi mai hola iha fatin ida ne’e wainhira nia hahu nia an hanesan organizasaun politika partidu ninian para atu lori Timor ne’e sai ukun an hanesan ita nia avo Dom Boaventura lori,” dehan Lu-Olo.

Prezidenti partidu FRETILIN ne’e hatutan katak, iha istoria Dom Boaventura ne’ebé akompanha iha pontu tolu. Iha aspetu tolu ne’e premeiru mak aspeitu politika, aspetu sosila, no ikus mak aspetu kultura.

“Buat tolu ne’e ha’u imazina deit iha tempo ne’eba oinsa mak ita nia avó Boaventura ho nia maluk sira bele senti nia fuan na konu buat bo’ot ne’e hodi bele buka ba Timor afirma nia indentidade,” katak Lu-Olo.

Nia salienta, iha istoria Dom Boaventura ne’e nudar ema ne’ebé hakrak hari’i uma kain entre Timor oan sira atu mantein relasaun ba malu nudar Timor oan.

Nune’e mos Dom Boaventura ne’ebé hodi dehan atu funda Republika Monarcia, ne’e konserteza nia estrutura uluk lisan tenki sai oin seluk ho ema mutun sira.

“Ami senti buat ne’ebé Dom Boaventura halo ne’e ami sei felismente halo hodi halo tutan tamba ne’e mak ami senti mate bele mate mas funu sempre la’o ba oin nafatin para ita hodi bele ukun rasik an, hanesan uluk ita nia Avo Dom Boaventura halo,” tenik Francisco Lu-Olo.

PUN- FRETILIN Eziji PN

Ajenda Alterasaun Lei Pensaun Vitalisia

Bankada Parlamentar partidu Frente Revulisionari Timor Leste (FRETILIN) ho Partidu PUN eziji ba meza Parlamentu Nasional (PN) atu ajenda alterasaun kona ba lei pensaun vitalisia, atu nune’e bele debate iha plenaria.

Xefi bankada partidu FRETILIN Aniceto Guterres ho Xefi bankada parlamentar Partidu Unidade Nasional (PUN) Fernanda Mesquita Borges hateten ba Jornalista sira Segunda- Feira (24/5) iha Parlamentu Nasional.

Xefi bankada parlamentar FRETILIN hatutan, konferensia lideres bankada semana liu ba nia koloka kestaun barak los ne’ebé sai prioridade antes Parlamentu Nasionál reseitu iha loron 15 de Juilu.

“Ami koloka kestaun ba lei pensaun vitalisia ninian alterasaun ne’ebé ulun sira halo kanpaiña dehan FRETILIN mak hakarak halo diak ba ninia eis deputadus sira, eis membru Governu sira,”dehan Anicento.

Nia hatete, bankada Partidu Sosial Demokratiku (PSD) ne’ebé mos uluk hato’o ona rekerimentu atu halo revizaun lei konaba eistitulares sira nian.

“Agora to’o tempo atu koloka ajenda ne’e iha parlamentu, sira rasik mos hatama prozetu lei ida, to’o agora para hela iha meza, no la baisa ba komisaun atu komesa hahu deskuti,” katak Xefi bankada FRETILIN.

Iha sorin seluk xefi bankada parlamentar PUN nudar mos prezidenti komisaun A Fernanda Mesquita Borges hatete, nia parte eziji lei pensaun vitalisia atu debate iha plenaria, tamba iha tinan rua ona lei ne’e entrega ba meza.

Maibe Fernanda Borges dehan, lei pensaun vitalisia nia parte rasik lidera prosesu iha komisaun A nia laran hodi bele hadia lei refere.

“Ha’u entrega lei ne’e liu tiha tinan rua ne’e mak ha’u rasik eziji,” katak Borges.
Nia hatutan, foin dadaun konferensia lider bankada sira mos foti kestaun ne’e, tamba hare tempo liu ona.

“Agora ita kestiha ona, tamba saida meza la kohi tau ba debate lei pensaun vitalisia nian, tamba hakarak hein fulan rua ne’e karik, para deputadu foin sira AMP nian ne’e hodi hetan pensaun vitalisia,” dehan Borges.

Problema Arte Marsiais,

PN Husu PNTL Atua Ho Lei Problema arte marsiais ne’ebé oaras dadaun mosu fali iha fatin hotu-hotu liu-liu iha Capital Dili laran ne’ebé rezulta jove balu mate no balu kanek. Prezidenti Parlamentu Nasionál (PN) Fernanado ‘La Sama’ de Araujo husu Polisia NasionalTimor Leste (PNTL) atu atua ho lei ne’ebé iha i labele tolera malnutrisiu iha Timor Leste ne’e.

Fernando ‘La Sama’ ba Jornalista sira fon lalais ne’e iha Palacio Prezidenti Ai-Tarak Laran, hafoin partisipa serimonia Restaurasaun Independensia Timor Leste ba dala VIII (80).
Poblema arte marsiais ne’ebé mosu fali rezulta estudante mate no joventude balu ne’e mak kanek.

Xefi orgaun Legislativu ne’e husu ba Jovens hotu atu disiplina ba maluk hotu fó neon holaran ba juventude tomak atu hadomi estabilidade nasional, atu hadomi maluk seluk hanesan senti an rasik.

“Ha’u husu ba arte marsiais sira maluk jentude tomak atu sira nia malu, hadomi sira nia’an hadomi rai ida ne’e, labele monu ba iha egoismu, labele monu iha buat sira hanoin at, odi malu nafatin ida ne’e la diak,”hateten La Sama.

Nia parte mos husu ba katuas ferik no inan aman sira atu akompanha oan sira atu ba partisipa iha hahalok sira ne’ebé mak ladiak tenki avizano, i profesores tenki servisu makas tau matan ba estudante i tau disiplina ba estudante i nklui mos igreza.

“Ami sira mak kaer ukun husi Xefi suku, Xefi Aldeias mai ita hotu hamutuk koalia nafatin, kona-ba disiplina hadomi malu, hadomi desenvolvimentu rai ida ne’e nian. Ha’u husu mos ba polisia atu atua tuir lei ne’ebé iha i labele tolera mal nutrisiu iha ita nia rai ne’e,”tenik nia.

Tamba ne’e Prezidenti PN La Sama hateten, juventude ne’ebé diak tenki hadomi An prepara an hodiak hodi bele harii establidade nasional ne’ebé tempo agora ba abain rua, maibe la’os hanoin atu rezolve problema ho tuku malu.

Segunda Horseik PN Laiha Plenaria

FRETILIN Konsidera PN Kiak Ajenda

Plenaria estra ordinaria Segunda-Feira (24/5) ne’ebé adia ba tersa-feira (25/5) ohin, tamba iha ajenda orden do dia ne’ebé debate konaba kodiku sivil maibe Ministra Justisa (MJ) Lusia Lobato sei iha rai liur hodi nune laiha plenaria nee. Xefi bankada FRETILIN, Aniceto Guterres konsidera Parlamentu Nasionál (PN) kiak ajenda, tamba hein membru governu la iha plenaria mos kansela.

“Dala ida tan parlamentu ida ne’e se ajenda iha dala ruma depende ba governu, tamba membru governu la iha hanesan ohin ne’e plenaria mos tenki kansela, ne’e lamentavel. Agora ita hare liu-liu situasaun iha parlamentu,” hateten Aniceto Guterres ba Jornalista sira iha konferensia imprensa iha salaun bankada FRETILIN.

Tamba ne’e nia parte la devia ho akontesimentu, tamba vice prezidenti Parlametu Nasionál Vicente Guterres mak kansela plenariu Segunda-Feira (24/5) horseik, ne’ebé la iha plenaria iha loron tomak.

“La mentavel, la devia akontese hanesan ne’e, tamba iha semana liu ba konferensia lideres bankadas deside tiha ona ajenda iha ne’e, mas ha’u hakarak dehan katak, Parlamentu ida ne’e kiak ho ajenda,” dehan Aniceto.

Nia mos dehan katak, ajenda ne’e buka ba mai la iha tamba ne’e konsege tau duni ajenda ida depois kansela, dehan Ministra Justisa ne’ebé la hamutuk ho deputadu sira koalia konaba debate jeneralidade konaba kodiku sivil, tamba sei hela iha rai liu ho kansela plenaria horseik.

Maibe Tuir lolos periodu antes orden do dia la’o nafatin to’o ona iha ajenda orden do dia nian ne’ebé la prontu mak foin kansela.

“La’os ohin plenaria tomak ne’e kansela tiha,” katak Aniceto.

Nia dehan katak, tuir lolos Parlamentu iha ona ajenda global antes sesu ne’e iha ona, FRETILIN mos husu parlamentu atu halo avaliasaun atu halo balansu.

Tamba to’o ona iha treseiru lezislativa mas parlamentu la iha avaliasaun.

“Lolos tinan ida tama sesaun legislativa ne’e halo saida balansu ne’e to’o iha ne’ebé tiha ona la iha,”dehan nia.

Xefi bankada FRETILIN hatutan, públiku no povu ne’ebé hili deputadu tuir iha parlamentu la hatene informasaun parlamentu halo saida.

Nune’e presizamente tenki halo avaliasaunantes de resesu normalmente hahu 15 de Juilu.

“Ajenda tuir lolos barak mas agora la iha ajenda, kiak ajenda ne’e tamba gestaun meza parlamentu AMP nian,” tenik Aniceto.

Ba lamentasoens Fretilin nian nnee Vice Prezidenti Parlamentu Nasionál Vicente Guterres hateten katak, prezidenti Parlamentu Nasionál mak husu kansela plenaria, tamba preriodu orden do dia lolos ne’e iha relatoriu konaba kodiku sivil maibe Ministra Justisa sei iha estranzeiru, tan ne’e mak ohin la iha plenaria.

“Ministra la iha ne’e atu diskuti relatoriu kona ba kodiku sivil, ne’ebé baze ba ita nia estrutura, tamba la iha ne’e mak kansela tiha mas aban sei iha fali,” katak Vicente.

Nia salienta, Para atu iha plenariu pelumenus iha orden do dia, asuntu ruma kuandu laiha asuntu orden do dia la halo munitu sentidu de plenaria.

Tamba asuntu mak ba kodiku sivilnian ne’e, maibe ministra la iha atu defende pozisaun Governu ninian la halo sentidu atu iha nafatin.

Akontesimentu ne’e dehan katak, akontese bebeik ona iha parlamentu nasionál, maibe vice prezidenti ne’e dehan la akontese bebeik.

Maibe vice prezidenti PN ne’e mos dehan katak, Parlamentu Nasionál la depende ba totalmente ba Govevernu, maibe parlamentu mos iha prozetus rasik.

“Ha’u respeita ha’u nia maun alin sira FRETILIN, mas total mente verdade, maibe iha parte balu ne’ebé tenki iha konsiderasaun duni kuandu iha proposta ne’ebé mai husi Governu, mas ita mos iha ne’e iha prozetus parlamentu rasik, entaun iha relatotiu sobre viazen ka buat seluk, ne’e la’os ita dependenti total mente ba Governu,” katak Vicente.

Alkatiri Kesar Leandro Ba MP

PD Konsidera Hanesan Lisaun

Eis Primeiru Ministru Mari Alkatiri ne’ebé kesar eis deputadu husi Partidu Sosial Demokratika (PSD) Leandro Isaac ba Ministeriu Públiku (MP), relasiona ho akuzasaun ba eis Primeiru Ministru iha Primeiru no segundo Governu konstitusional Mari Alkatiri ho José Ramos Horta Aktual Prezidenti Republika simu subornu husi nasaun Kuwait. Maibe bankada parlamentar Partidu Demokratiku (PD) konsidera hanesan Lisaun ida.

“Ida ne’e hanesan lisaun bo’ot ida katak se enkuando hanorin ita katak labele akuza ema arbiru mas ida los mos ha’u hanoin buat diak ida ne’ebé hanesan eis deputadu ida hatudu katak buat ne’ebé nia rona nia hare nia atu hasai ba públiku katak ne’e los, ha’u hanoin prosesu normal ida importante mak buat hotu-hotu ne’ebé que mea koalia konaba ita ka ba ema seluk sempre liu husi tribunal,”hateten xefi bankada parlamentar PD Adriano do Nacimento ba Jornalista Jornal Nacional Diário foin lalais ne’e iha Parlamentu Nasionál.

Tuir xefi bankada parlamentar PD ne’e katak, dalana ne’ebé diak liu mak ema hotu tenki rezolve kazu liu husi tribunal tamba ne’e buat diak.

“Ha’u hanoin dalan diak ita hotu-hotu rejolve liu husi tribunal buat diak la’os buat at,”dehan Adriano.

Nia mós espera katak buat ne’ebé edis deputadu Leandro Isaac hato’o se ne’e la tuir dalan,entaun klaru que tribunal sei deside, mas se ne’e tebes mós diak ne’ebé nia (Leandro red) koalia mós sei hatan iha tribuna.

“Ha’u espera katak se ida los nia iha dadus konkretu, entaun bele lori ba KAK atu bele kontinua ka buat ne’e la los eis Primeiru Ministru lori nia ba tribunal, ha’u hanoin iha ne’eba informasaun sei sai públiku sei hatene buat ne’e los ka lae,” katak Adriano.

Tamba ne’e xefi bankada Partidu Demokratiku ne’e konsidera katak, Eis Primeiru Ministru Mari Alkatiri atu hatudu buat ne’ebé los ka la los liu husi desizaun tribunal.

“Ha’u hanoin Dr Mari Alkatiri atu hatudu buat ida ne’e atu los kalae ne’e nia lori ba tribunal deside informasaun leandro nia los kalae ne’e tribunal mak deside,”tenik nia.

Entertantu xefi bankada parlamentar Partidu Unidade Nasional (PUN) Fernanda Mequita Borges hateten katak, kazu ne’ebé iha faktus bele hatama iha Prokurador Geral Repúblika (PGR) atu investiga lolos.

“Ita nia rai nune’e kazu ne’ebé mosu ih faktus bele hatama ba iha prokurador Jeral da republika, ne’e labele taka hatama ba mak PGR investiga los ka la los,” dehan Borges.

Nia mós hatutan katak, iha alegasoens ka faktus hatama ba PGR hodi investiga, maibe tenki ho faktus ne’ebé iha labele koalia deit.

“Eis deputadu Akuza ema tenki iha prova, se nia hare halo korupsaun nia bele hato’o, maibe koalia deit mós labele tenki fó faktus,”katak Borges.

Nune’e mós deputadu husi bankada CNRT Aderito Hugo da Costa afirma katak, deskonfia ne’e bele halo qual quer sidadun sira ne’e bele halo ba ema satan autoridade públiku hanesan Primeru Ministru ka Prezidenti Repúblika, tamba sira nia kargu ne’e kargu públiku.

“Ita hein katak prosesu ba ita hare to’o mekanuismu legal ne’ebé iha instituisaun ne’ebé kompetetente hanesan Ministeriu Públiku ne’ebé Dr. Mari Alkatiri lori ba keisa, ita hein to’o sira atu halo prosesa,”katak Hugo.

Nia salienta katak, se prontu atu kaer kargu públiku, prontu atu hetan deskonfia bele mós to’o kondenasaun ne’ebé que sidadauk fó tamba kargu ne’e kargu púbiku, konsekuensia ba kargu públiku ne’e.

Tamba konstituisaun mós preve katak sidadaun iha direiru atu hatene informasaun lolos iha funsaun públiku ne’e, tamba ne’e sidadaun bele halo deskonfiansa.

“Ita hein mak instituisaun kompetensiua atu halo servisu, proseso ba buat sira ne’e para ita hodi bele hare lia los mak ida ne’ebé,”tenik Hugo.

Hasai Osan US$ 502 Millaun

Tilman: “Governu Tenki Justifika”

Prezidenti komisau C Parlamentu Nasionál (PN) ne’ebé trata asuntu Ekonomia, Finansa, i Anti Korupsaun, Manuel Tilman hateten katak, Governu agora hakarak hasae liu Osan 3% fundu minarai husi US$ 502 milaun ba US$ 811 milaun govenu tenki justifika.

Manuel Tilman ba Jornalista Jornal Nacional Diário iha Parlamentu Nasionál Sesta-Feira (11/6) wainhira hatan konaba Orsamentu Retifikativu Tinan 2010 nian.

Xefi Komisaun C ne’e informa katak, osan ne’ebé atu husu liu ne’e Millaun 178, osan ne’ebé parlamentu aprova tinan liu ba milaun 680 hanesan ne’e.

Maibe nia dehan, se karik parlamento aprova osamentu millaun 178 ne’e, nune’e mós orsamentu ne’e se sae ba miliaun 837 hanesan ne’e mak atu orsamentu ratifikativu tinan 2010 ne’e.

“Governu agora hakarak hasae liu 3% husi milaun 502 ba millaun 811 ne’e lei fundu minarai nian artigu 9 dehan Governu wainhira hakarak hasae liu 3% tenki justifika interesse jerasaun futuru nian longu prazu ho buat ida naran retornu, katak ita hasae agora milaun 311 tinan 10 mai ne’e nia retornu ne’e hira ida ne’e tenki kalkula, karta maine la dehan buat ne’e ida,” dehan Tilman
.
Nia dehan, karik Governu mai dehan agora presiza milaun 300 halo Porto de Suai Porto de Betano, entaun bele hasai.

Maibe hasai US$ 800 millaun para atu halo buat seluk han hemu nian, hola batar ka hola produtu lokal ne’ebé lahan dodok, entau labele.

“Agora Governu bele justifika pelumenus ida be Pakote Dezenvolvimento Desentralizasaun, se prjetu sira be ki’ik dehan katak menus de 240 ne’eba ba kraik atu hadia povu nia vida buat ida naran retornu, osan funa ne’ebé que tama fila fali mai liu tinan 10 ne’e mak povu iha suku laran moris diak se karta ida mai hanesan ne’e bele aprova, mas aprova millaun 31, la’os atu aprova millaun 300,” katak prezidenti komisaun C.

Nia saleinta katak, Governu sei iha tempo para atu justifika, parlamentu, to’o loron 21 Junhu Segunda-Feira semana oin, Primeiru Ministru ne’ebé sei ba ihaparlamentu ho governu tomak atu justifika razaun saida mak lori Governu atu hala’o orsamentu ratifikativu.

“Primeiru Ministru rasik mak sei mai iha parlamentu atu justifika tamba saida mak hakarak hasai osan liu 3% ne’e,”dehan Tilman.

Wainhira hatan konaba osan mina rai ne’ebé Governu hakarak atu foti liu 3% ne’e iha dalan, Manuel Tilman hatete, dala iha bele foti liu, maibe Primeiru Ministru tenki mai justifika lolos.

“Iha dalan para atu bele foti liu 3%, Primeiru Ministru sei justifika lolos katak osan ida be atu foti liu 3% atu investe ba gerasaun futuru mai ne’e ba ita nia diak i futuru mai ne’e parlamentu bele aprova” nia dehan.

FRETILIN Eziji Governu

Hapara Konstrusaun Porto Provizoriu

Bankada Parlamentar FRETILIN eziji Ministeriu Defeza no Seguransa atu hapara konstrusaun Porto ba Ró naval FALINTIL-Forsa Defeza Timor Leste (F-FDTL) ne’ebe halo ho provizoriu deit maibe kustu US$ 7 miloens nee gasta deit osan.

“Ami hanoin katak porto temporariu ne’ebe hari’i karik iha fulan tolu fulan há’at nia laran, enves halo porto temporariu nusa mak la halo pemanete ne’ebe gasta 14 miloens,maibe la presiza ona 7 miloens ba provezoriu.Tamba ne’e ami hakarak halo kontensaun husu para ida n e’e gasta dala ida deit, ami la’os hatete la aseita ho konstrusaun Porto, ami aseita ho konstrusaun Porto permanente,” hatete deputadu FRETILIN Arsenio Paixão Bano ba Jornalista Jornal Nacional Diário iha salaun Bankada FRETILIN Segunda-Feira (14/6).

Tamba ne Arsenio Bano Hatuntan, se hasai osan ne’e mais de 3% fundu minarai nian ona, la presiza halo ona Porto provezoriu entaun ba ona 14 miloens, ne’e bele tabung 7 milones.

Nia salienta katak, se wainhira Governu hakarak halo nafatin Porto temporariu ba Ró rua ne’ebe mai husi Cina no rua husi Portugal,bankada parlamentu sei levanta nafatin kazu.

“Ami sei levanta kazu i sei kolalia makas kazu ne’e iha plenaria i ami sei hatete katak lolos kompaiña ne’e rasik la presiza hetan kontratu ne’e. ami estuda buka informasaun, se mak involve iha kompainha ida ne’e,”dehan Bano.

Aleinde ne’e deputadu Arsenio Paixão Bano mós hatete, Misteriu Defeza i Serguransa nia ezekusaun iha premeira trimestral la to’o 25%, no osan ne’ebe hasai 16% deit, nia ezekusaun obrigasaun 7% deit ne’e ministeriu defeza i seguransa ne’e total tomak inklui F-FDTL no PNTL.
Nia informa katak, Aumentu ne’ebe mak Ministeriu husi US$ 555 milons, 150 milloens ne’e ba defeza ninian no restu ba seguransa, mas ba defeza ninian bo’ot liu mak.Orsamentu ne’ebe husu atu halo Porto temporariu ba Ró rua inkliu ró rua husi portuigal ninian iha hera.

“deputadus FRETILIN nain tolu iha problema ho hari’i Porto Provezoria ba ró rua ne’e kuandu ami halo deklarasaun semana kotuk konaba asuntu ida ne’e sekretariu estadu defeza julio tomas pinto hateten dehan bankada FRETILIN la lé planu estrategiku ba defeza nian ba 2020, nia sala tamba Vizaun 2020 ba forsa ninian la koalia kona ba hari’i porto temporariu ho kusto 7100 miloens,” dehan Bano.

Nia dehan, se la’o tuir planu vizau 2020 ne’e la iha Porto provezoriu, nia mós hatete dehan atu harti’i porto permanente ne’e presiza 14 miloens, se presiza entaun gasta liu ona se gasta 7 moliens ba Porto temporariu.

“Ne’e kestaun ida ami ke ami hateten planu 2020 iha mas la tuir ida ne’e i halo desizoens naran deit,”katak Deputadu ne’e.

Atu fo kntratu ida ba kompaiña ne’ebe ami hare momos kompaiña ne’e bele iha problema, tamba hetan ona kontratu mas to’o agora Porto provezoriu seidauk hari’i.

Tamba ne’e FRETILIN hakarak Governu termina kontratu ho kompaiña LIFE C Engineri CO, tamba la liu tender, la iha estudu viabilidade ba Porto provezoriu.

“Desizoens Konselho Ministru la bazeia atu fó ba kompaiña LiFE C Engineri CO, ne’e la iha bekap estudu ida , sira fiar deit mak eis asesora ida ne’ebe mak uluk servisu iha Ministeriu Finansas,”dehan nia.

Tuir deputadu Arsenio katak, ezekusaun iha servisu balu oiha defeze segur
ansa la forte, hanesan Unidade Maritima la forte, servisu seluk hanesan seguransa ba Intelegensia nasional ezekusaun mós la forte, maibe husu osan, atu aumenta osan ba halo saida, kapasidade ezekusaun la iha.

“Ami hakarak povu hatene husu osan aumenta osan, maibe tenki iha responsabilidade, osan balu seguransa husu atu sossa solar panel sira ne’e ba posto sira ne’ebe tina rua liu ba aprova tiha ona osan balu, maibe agora husu verba nafatin,”tenik Arsenio.

Fernanda Borges Sai Prezidenti GOPAC

Aderito de Jesus: “KAK Hein Asaun Konkreto”

Parlamento Nasional Timor Leste Segunda (14/6) horseik Ofisial mente lansa subdivisaun husi Global Organizatio of Parlamentariansa Against Corruption (GOPAC), ne’ebe hili deputada Fernanda Borges sai Prezindenti GOPAC.
Presensa GOPAC nee atu haree kodiku de konduta no imunidades deputadu sira iha areia anti korupsaun.

Komisariu Komisaun Anti Korupsaun Aderito De Jesus hatete katak inisiativa Parlamentu hodi kria GOPAC nee diak. Tan nee nia parte hein asaun konkretu husi GOPAC konaba oinsa atu kombate korupsaun iha Timor Leste.

Iha lansamento ne’e membru GOPAC hili deputada Frenanda Borges sai Prezidenti GOPAC no Vice Mak deputada Cipriana Pereira no Sekretariu mak Deputadu Aderito Hugo da Costa no tezoreiru mak deputada Teresa Carvaho.

Tamba ne’e deputada Fernanda Borges hateten katak, deputadus membru GOPAC hili meza GOPAC ninian ne’ebe, nia parte sai prezindenti liu husi Votasaun,nia parte mós orguilhu teb-tebes simu pozisaun.

Ekipa ne’ebe sira hili hau hanoin kapas deputada Cipriana Pereira hanesan Vice , deputadu Aderito Hugo hanesan sekretariu no deputada Terese sai tezoreira ba Gopac.

“Ami nia kna’ar atu kontinua servisu luta hasoru korpsaun atu hare legislasaun ne’ebe parlamentu tenki halo hodi implementa konvensaun anti korupsaun nomos atu hare kodiku de konduta nomos imunidades deputadus sira nian iha areia anti korupsaun ninian,”dehan Borges.

Nia mós espera katak, ho GOPAC bele estabele lalais rede Anti Korupsaun ne’ebe importante atu bele iha fasilidade hotu ba luta hasoru korupsaun.

“Ami espera katak ho GOPAC bele estabele lalais rede anti korupsaun ninian, media importante teb-tebes, NGO nasionais no Internasionais no mos halo ligasaun ho instituisaun internasionais ne’ebe fo apoiu barak iha areia ida ne’e atu nune’e Timor Leste bele iha fasilidades hotu-hotu atu luta hasoru hasoru korupsaun,”nia dehan.

Borges salienta, Atu ajuda komisariu KAK hetan tulun ne’ebe presiza iha Gopac nia kna’ar hanesan deputadu no atu eziji katak instituisaun hotu-hotu husi deputadus nia servisu iha areia fiskalizasaun halo tuir prinsipiu sira ne’e atu nune’e korupsaun labele buras iha Timor Leste.

Nia dehan katak, GOPAC iha atu tulun no fo lian ba problemas no KAK mak sei Investiga no haruk prosesu ba iha Prokurador Geral Da Repúblika.

“KAK importante tebes-tebes, KAK mak sei investiga no haruka prosesu ba iha Prokurador Geral da Repúblika, ami simplesmente atu tulun lei ne’ebe iha fo lian ba problemas ne’ebe mosu iha ita nia rai laran fo sai ba povu saida mak ita presiza halo i koalia ho governu atu nune’e governu bele inisiativas ne’ebe sira tuir lolos tenki halo tuir konvensaun anti korupsaun ne’ebe estadu Timor Leste asina tiha ona i tenki halo tuir,”katak nia.

Entertantu Komisariu Komisaun Anti Korupsaun (KAK) Aderito de Jesus afirma katak, kombate korupsaun ne’e tenki halo iha front hotu-hotu i nia parte apresia ho parlamentu ne’ebe avansa ho pasu Grupo parlamentar konaba anti Korupsaun .

“Hau hatete iha hau diskursu iha parlamento, ne’ebe hau apresia tebes tamba parlamentu nasional avansa ho pasu ida, ne’ebe forma grupo parlamentar konaba anti korupsaun ne’ebe mak sira bele involve deputadus sira ne’ebe oras ne’e hala’o kna’ar”

Nia dehan, husi parlamentu sira lansa ne’ebe haree konaba Grupo parlamentar kontra korupsaun ne’ebe mak involve la’os parlamentu efetivu deit, maibe eis deputadus mós bele sai hanesan membru grupo ne’e.

“Hau hanoin inisiativa diak ida hanesan hau hatete ona desde inisio kedan luta kontra korupsaun ne’e bele halo iha linha no entidades hotu-hotu bele involve, ita apresia inisiativa ne’e serteza tan hein sira nia asaun konkreto ruma ne’ebe mak ami mós sei halo kolaborasaun ho grupo parlamentar rasik,” katak Aderito.

Populasaun Uma Kain 200 Konsumu Bé Mota

Deputadu husi bankada Parlamertar FRETILIN Francisco Jeronimo hateten katak, populasaun Uma kain besik atus rua (200) resin iha Gisu liu-liu aldeia Kaikasavou ho Mauhunu Sub-distritu Maubara, Liquisa konsumi Bé mota, tamba dezastre ne’ebe mosu iha tinan rua liu halo kanal Bé sira kotu hotu.

Francisco Jeronimo hato’o kestaun ne’e ba Jornalista Jornal Nacional Diário Kuarta-Feira (11/5) iha parlamentu Nasionál.

Deputade ne’e deklara katak, durante ne’e iha aldeira ra ne’e presiza tebes Bé mos , tamba durante ne’e populasaun iha ne’eba konsumi deit Bé mota, wainhira mota bo’ot tun populasaun ba ke’e Bé hodi hemu.

“Ita imagina se Bé ne’e mos diak, se la mos halo nusa mak sira bele rezolve problema saude sira, ha’u hanoin moras bele mosu oi-oin tan aban bain rua bai loron sira tenki la’o do’ok hodi ba buka Bé, ida ne’e mak situasaun real ne’ebé populasaun iha gisu infrenta,” katak deputadu Jeronimo.

Iha sorin seluk Prezidenti Komisaun G ne’ebé trata ba asuntu Infra-strutura i Ekipamentu Sosial Pedro da Costa rekoiñese katak, Bé mos ne’e falta iha fatin ne’ebé deit, tamba keisa mai husi fatin hotu-hotu, maibe iha Kapital Dili laran deit bairo balu ladauk hetan Bé mos.

Nune’e Bé mos ne’ebé falta iha fatin sira ne’e tamba kanu sira husi fontinariu ne’ebé arebentadu hotu nomos mota bomba sira tun ba rai okos nakfera hotu.

“Bé mos ne’e problema ida komplikadu teb-tebes, ami hanesan tilun matan povu nia ami sempre hato’o ba Governu atu atende nesesidade sira ne’e,”dehan Pedro.

Tuir komisaun G nia hare katak, Governu mos iha limitasaun, tamba natureza mai estraga ne’e la’os estraga ida ka rua deit, maibe mai estraga ne’e sanulu ka rua nulu hanesan ne’e, tamba ne’e Governu labele atende dala ida, maibe atende fatin depois ba fatin sira seluk.

Preokupasaun Bé mos ne’ebé dehan ne’e hotu-hotu nian, tamba tuir ninia prosedimentu ne’ebé iha.

“Ita hakarak Bé mos ne’e hotu-hotu hetan, maibe kondisaun natureza, mota mos tun estraga hotu Bé matan no kanalizasaun ne’ebé ita tau bobot ne’e sira arebenta hotu. Tamba ne’e presiza tempo atu hadia i rekoipera fali sasan sira ne’e,” hatete Pedro.

Nune’e iha distritu Liquisa liu ba aldeia sira ne’ebé la iha Bé mos komisaun G sei rekomda ba Governu liu-liu Sekretariu Estadu Eletrisidade Agua i Urbanizasaun atu hare i fó prioridade ba fatin hira ne’e.

“Ami rekomenda liu-liu ba Sekretario Estadu Eletrisidade Agua i Urbanizasaun, eziji ba sira pelumenus fo mos perioridade Distritu Liquisa liu-liu suku ne’ebé falta Bé mos,” tenik nia

Funsionariu MAFP Uza Kareta Estadu Ba Aktividade Partidu

Reprezentante povu iha uma fukun Parlamentu Nasionál deputadu Francisco Jeronimo hateten katak, Funsionariu Ministeriu Agrikultur, Florestas i Pescas (MAFP) uza kareta Estadu iha Sabadu foin lalais ne’e ba halo aktividade partidu nian.

Francisco Jeronimu hato’o kestaun ne’e Jornalista Jornal Nacional Diário Tersa-Feira (11/5) iha Parlamentu Nasional.

Tuir deputadu ne’e katak, tenki hotu-hotu honestu atu uza sasan Estadu nian tuir regra ne’ebé mak estabele tiha ona, kompri ba regras se lakompri diak liu hasai tiha regras sira halo komforme hakarak.

“Ha’u komprende katak, orgaun titular sira iha direitu tomak, tamba sira labele fahe sira nia an ba rua, maibe diretur sira ka funsionariu baibain, ha’u hanoin labele uza sasan Estadu nia ba servisu partidu nian,” katak Jeronimo.

Nia mos hatutan katak akontesimentu hanesan ne’e akontese makas tebtebes iha fatin-fatin la’o hanesan ne’e la los ona, se uluk hakilar malu dehan la diak, maibe tamba sa ohin loron kontinua fali hahalo ne’ebé mak uluk dehan ladiak.

“Ha’u hanoin ita tenki muda se reforma ita tenki reforma duni, tamba akontesimentu idea ne’e iha sabadu liu ba kareta Governu ninian ho Sapa 178 G, maibe G ne’e hamos tiha halo mutin, kareta ne’e monu hela iha rai kuak naruk iha kaimetdagio, Distritu Liquisa, Hatukesi,”katak deputadu ne’e.

Nia salieta, wainhira koalia kestaun ne’e balu dehan katak hetan kovite, mas diretor hetan konvite atu ba halo servisu partidu ne’e lae, se ba halo servisu Ministeriu Agrikultura nia los.

Iha sorin seluk deputadu partidu Congresu Nacional da reconstrução Timor Leste (CNRT) Arão Noé hateten katak, iha dekretu lei ne’ebé uluk aprova iha 2004 koalia regulariza uzu defasilidade do Estadu hodi hala’o servisu lorloron, nune’e mos hatete klaru katak, labele uza ba aktividade partidaria ka partikular sira hotu.

“Ha’u hanoin se iha partidu politiku balu uza fasilidade ba hala’o hela aktividade partidu nian ne’e sala bo’ot kontra lei, ha’u hanoin ita hotu iha nasaun ida ne’e tenki fiar lei ne’ebé hatete katak premeiru tenki kompri, para atu eziji ema seluk atu kumpri, se ita rasik mak kaer autoridade nasaun ninia depois mak ita la kompri, se mak atu kumpri lei ne’e,” katak Arão.

Tuir deputadu Arão katak, ministeriu kompetetente tenki foti sansaun no mos Vice Premeiru Ministru Mario Viegas mos bele halo investigasaun ba kazu ne’e para bele hatene lolos.

Nune’e mos kareta ne’ebé monu ne’ebé dehan katak estadu nian tenki foti sansaun ba funsionario ne’ebé autoriza kareta ne’e uza ba halo aktividade Governu nia mak monu ne’e los
“Se halo aktividade partidaria depois monu tenki husu ba ema ne’ebé lori para responsabiliza hadia kareta ne’e, labele tau fali estadu mak tenki hadia kareta ne’e,”dehan nia.

Nune’e mos xefi bankada Partidu Demokratiku (PD), Adriano do Nacimento hatete, Ministeriu Agrikultura mak iha kompetensia atu halo investigasaun sobre kareta ne’ebé monu ne’e.

“Agora se dezastre ne’e akontese kalae ne’e ita lahatene komu ida ne’e preopioridade Ministeriu Agrikultura nia mak halo ivestigasaun,” katak Adriano.

Nia salienta, PD halo duni aktividade iha Distritu Liquisa, mas sira la hatene husi agrikultura iha ne’eba ka lae, tamba aktividade ne’e halo iha dalan ibun, ne’ebé PD lakohi generaliza katak mai hotu PD, se lae ema ruma liu estrada katak ne’e mai tuir PD nia aktividade.

“Ha’u hanoin ida ne’e mak ha’u hatete, buat dezastre ne’e natural sira lori tan gerador keta sira halo aktividade ruma ita seidauk hatene, mas klaru hatete katak ami la kohi klaim, tamba ami halo aktividade iha estrada ibun depois kareta ka motor liu iha ne’eba ne’e dehan PD nia hotu deit mos ami la klaem buat ne’e,”dehan nia.